Vijf jaar geleden ontwikkelde Architecten van Mourik de ontwerpmethodiek ‘Levensduurzaamheid’. Met de methodiek wordt de materiaalkeuze in een ontwerp afgestemd op de verwachte levenscyclus en gewenste mate van flexibiliteit van een gebouw of bouwelement. Hierdoor wordt optimaal gebruik gemaakt van materialen. En optimaal gebruik maken van grondstoffen en energiebronnen, dat is toch de kern van duurzaam ontwerpen. De afgelopen vijf jaar is de ontwerpmethodiek veelvuldig toegepast tijdens het ontwerpproces. Tijd voor een terugblik: wat is de meerwaarde ervan?

Een ideaal duurzaam gebouw is energiezuinig, heeft een comfortabel binnenklimaat, is flexibel en multifunctioneel te gebruiken. Een architect heeft veel invloed op het materiaalgebruik en mate van flexibiliteit van een gebouw. Architecten van Mourik wilde deze aspecten optimaliseren en ontwikkelde de methodiek Levensduurzaamheid. Hierin wordt de levenscycli van bouwelementen centraal gesteld, waar vervolgens het materiaalgebruik op wordt afgestemd. Daarnaast worden bouwelementen en materialen met verschillende levenscycli van elkaar gescheiden, zodat zij onafhankelijk van elkaar aanpasbaar zijn.

Het ontwerpproces begint met het vaststellen van een scenario: wat is de beoogde levensduur van het gebouw en in welke mate moet het aanpasbaar zijn? Op zich geen schokkende vragen. Echter, het is de kunst om deze uitgangspunten tot in het detail door te zetten. Dit zorgt niet alleen voor een optimaal materiaalgebruik (en een beperkte milieubelasting), maar vergroot ook de kans dat het gebouw gebruikt wordt zoals het bedoeld is. Zeker voor gebouwen met een lange beoogde levensduur is het van essentieel belang dat zij niet voortijdig en onnodig hun gebruikswaarde verliezen.

De scenario’s leiden tot strategieën voor het materiaalgebruik en de detaillering. Per bouwelement (constructie, huid, ontsluiting, installaties en inbouw) wordt bepaald of een korte (korter dan 25 jaar) of lange levensduur (langer dan 25 jaar) zal hebben. Daarnaast is het van belang in hoeverre het bouwelement aanpasbaar moet zijn. Uiteindelijk leidt dit tot een groepering van bouwelementen met eenzelfde verwachte levenscyclus. Voor de materiaalkeuzes wordt gebruikgemaakt van GPR Gebouw en beschikbare kennis over levenscyclusanalyses (LCA) van bouwmaterialen. De bouwelementen worden zodanig met elkaar verbonden dat ze in de toekomst van elkaar te scheiden zijn. Hoewel je hiervoor geen punten krijgt in programma’s zoals Greencalc en GPR valt of staat een (levens)duurzaam gebouw bij een dergelijke zorgvuldige detaillering.

Bekijk de afbeelding op volledige grootte

Duurder?

Al snel nadat de methodiek gereed was werd deze getoetst in de praktijk, namelijk in de vorm van drie woontorens in Den Haag. De torens moesten kunnen inspelen op veranderende omstandigheden in de toekomst, aangezien ze waren gepland in een instabiele buurt en gerealiseerd zouden worden in een economisch onzekere tijd. Veranderingen van de woningindeling tijdens de bouw mochten geen probleem zijn. Ook afstemming op nieuwe doelgroepen tijdens de gebruiksfase moest kunnen.

De meest optimale gebouwstructuur bleek een ringstructuur te zijn waarbij de gevel en kern met trappenhuis en lift permanent en dragend zijn (lange levensduur). De woningscheidende wanden en inbouw zijn aanpasbaar en ‘tijdelijk’. Deze structuur is vergeleken met een traditioneel bouwsysteem (tunnelconstructie) en doorgerekend door aannemers. Wat bleek? De ringstructuur was niet alleen functioneler, maar ook economisch gunstiger. De opdrachtgever koos voor de uitvoering van de levensduurzame variant.

Bekijk de afbeelding op volledige grootte

Van gebouwconcept tot detail

Een onlangs gerealiseerd voorbeeld is de dakopbouw van de kunstacademie in Den Haag (KABK). Voorwaarde voor uitbreiding op een rijksmonument is dat het reversibel moet zijn. Niet alleen de constructie is demontabel ten opzichte van het bestaande gebouw, ook de overige bouwelementen (gevel, ontsluiting, installaties en inbouw) zijn los van elkaar gedetailleerd. Hierdoor is de ruimte multifunctioneel en eenvoudig aan te passen, wat een belangrijk uitgangspunt voor het ontwerp was.

De dakopbouw bestaat uit een staalconstructie (kolommen, balken, vloer en dak) die demontabel en licht van gewicht is. Luchtkanalen en kabelgoten zijn onder de stalen golfplaten van de dakconstructie bevestigd en in het zicht gelaten. Eindpunten van de kabels hangen vrij in de ruimte, waardoor zij makkelijk op laptops aangesloten kunnen worden. Binnenwanden zijn licht van gewicht en makkelijk te verplaatsen. De ruimte blijkt door de toepassing van de methode levensduurzaamheid in de praktijk daadwerkelijk goed aanpasbaar te zijn.

Levensduurzaamheid op gebiedsniveau

Architecten van Mourik past de methodiek Levensduurzaamheid niet alleen toe tijdens het ontwerpproces van gebouwen, maar ook van gebieden. In een gebied is onderscheid te maken tussen zones met een snelle en langzame levenscyclus. Een voorbeeld is het stedenbouwkundig ontwerp voor Dutch Valley in Jinghai (China). In dit plan is een permanente structuur met faciliteiten (wonen en recreatieve functies) bedacht waaromheen ruimte is voor een dynamisch productielandschap. Gebouwen die hier worden gebouwd (met name kassen) zijn demontabel, herbruikbaar of afbreekbaar. In het gebied met een langzame dynamiek staan gebouwen met een tragere levenscyclus.

Wat is de meerwaarde van de methodiek?

Levensduurzaamheid is een methodiek met eenvoudige uitgangspunten: denken in levenscycli en mate van flexibiliteit van gebouw en bouwelementen. Op lange termijn levert de methodiek een optimaal materiaalgebruik (beperkte milieubelasting) op en een grote mate aan gebruiksgemak. Van de ontwerper vraagt dit om deze simpele principes van concept tot detail door te voeren. Van de opdrachtgever vraagt dit om keuzes te maken voor de lange termijn, die de gebruikswaarde van het gebouw voor meerdere generaties gebruikers in ogenschouw neemt.

Auteur: Lotte Zaaijer, ontwikkelaar van de methodiek Levensduurzaamheid samen met Piet Grouls (architecten van Mourik).

Onderzoek: http://www.architectenvanmourik.nl/onderzoek//levensduurzaamheid/