Wat kun je nú al doen om circulaire installaties werkelijkheid te maken? Die vraag kwam naar voren tijdens een online sessie van Cirkelstad Zuid-Holland, met inzichten uit de hoeken van Stroomversnelling, TVVL, DWA en Circospin. Wij zetten ze voor je op een rijtje.

Olaf Oosting van de expertgroep circulaire installaties van TVVL, tevens betrokken bij Valstar Simonis, ging onder andere in op circulair ontwerpen. Eerst benoemde hij de urgentie om met circulaire installaties aan de slag te gaan: “Het aandeel van installaties is 35% van het totaal als we kijken naar de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG). Dat is fors. Daarnaast weten we dat de materialen die we gebruiken voor de installaties eindig zijn en uit contreien komen zoals Rusland en Aziatische landen. Het verkrijgen van die grondstoffen verhoogt de schadelijke uitstoot van broeikasgassen, alleen al door transport.”

In tegenstelling tot wat je denkt is er al een heleboel mogelijk én staat er al het nodige op de rol. Op verschillende fronten, zoals ontwerp, product en circulair businessmodel. Olaf vervolgde: “Een circulair ontwerp begint bij losmaakbaarheid en flexibiliteit. Installatieonderdelen die ingestort worden, daarvan is de losmaakbaarheid nihil. Dit zijn voorbeelden van hoe het niet moet. Richt je op losmaakbaarheid, adaptiviteit en levensduur. Stel toekomstig hergebruik en eenvoudige repareerbaarheid veilig, ontwerp voor meerdere functies door overdimensionering en voor een maximale levensduur.”

Olaf Oosting gaf tips: "Richt je op losmaakbaarheid, adaptiviteit en levensduur. Stel toekomstig hergebruik en repareerbaarheid veilig."

Climate As A Service

Voorbeelden van circulaire ontwerpen zijn er volgens hem al te vinden. “De tijdelijke rechtbank in Amsterdam bijvoorbeeld. Lagemaat gaf aan dat ze wat installaties mee konden nemen naar een volgend traject.” Een circulair product is volgens hem complex: “Alleen de data loskrijgen van bijvoorbeeld een warmtepomp is al lastig. Het bestaat uit verschillende elementen en iedere pomp is anders. Gelukkig worden steeds meer levenscyclusanalyses (LCA’s) over installatietechnische producten in de Nationale Milieudatabase opgenomen. Zoals die van Vaillant. En Carrier heeft de eerste ‘Climate As A Service’ ingezet, installaties als dienst, met gegarandeerde prestaties.”

Handschoen oppakken

Zelf aan de slag gaan kan met de circulariteitsschijf. TVVL omschrijft die schijf als volgt: ‘De circulariteitsschijf is een schijf die bij het ontwerpen van installaties structuur geeft aan het circulaire denkproces.’ In drie stappen: de blauwe schijf kijkt naar de levensfase van het gebouw, de groene schijf kijkt naar het reduceren van de milieu-impact van materiaalgebruik en de derde en laatste stap is de circulaire potentie van gebruikte grondstoffen of componenten voor de toekomst. Hier vind je de bouwplaat voor je eigen circulariteitsschijf.

Binnen het carbonbudget

Het stokje ging over naar Lisa van Welie van Stroomversnelling en Squarewise. Zij legde uit waarom we met deze opgave aan de slag gaan, de impact die de installatiebranche maakt op het klimaat: “We hebben een CO₂-budget om onder de anderhalve graden Celsius opwarming te blijven. We hebben niet veel meer over. Daarom willen we in 2030 al de helft minder primaire grondstoffen en we zagen eerder al de impact van installaties, een fors percentage in de MPG.” Als we 8 miljoen woningen willen verduurzamen, dan moeten we dat vooral slim doen. Lisa: “De productie van gangbare bouwmaterialen veroorzaken schadelijke broeikasgassen.”

Lisa van Welie vertelde over knelpunten in de keten. Hoe zet je die om naar kansen?

Een onderzoek samen met TKI Urban Energy keek naar de milieu-impact van renovatieconcepten, welke gebouwmaterialen al beschikbaar zijn en waarom de materialen nog beperkt worden toegepast. “We kregen inzicht in de CO₂-uitstoot door installaties en die is hoog. Zo’n 60% van de totale uitstoot bij een hoogwaardig renovatieconcept. Voor de bouwdelen zijn er onder andere biobased alternatieven beschikbaar zijn, bij de installaties zijn die alternatieven er in mindere mate. Die laten minder potentie voor reductie van schadelijke broeikgasgassen zien.”

Van knelpunt naar kans

In de verkenning werden heel wat knelpunten gevonden, wel 23. “Een daarvan ging over het beperkte aanbod van circulair ontworpen installaties. Een van de redenen is omdat er in de afgelopen jaren een focus is geweest op energieprestaties en betaalbaarheid, om installaties op grote schaal toe te passen.” Lisa ging verder over de huidige situatie van circulaire installaties: “Er staat te weinig in de NMD en er zijn veel componenten met complexe en lange ketens. Ook vindt productie in het buitenland plaats en dat beperkt je invloed.” Waar wél invloed op is: hergebruik en recycling: “Voornamelijk bij de utiliteitsbouw door een hoog vrijkomend volume. In de woningbouw is er sprake van een kleinere tweedehandsmarkt voor installaties.”    

Uitdagend maar haalbaar

Een circulair Programma van Eisen (PvE) voor woningcorporaties, kan dat? Lisa: “In het PvE en projectplannen worden weinig tot geen eisen voor circulariteit opgenomen. Opdrachtgevers wachten op een goed aanbod en de aanbodzijde wacht op een goede vraag. Daarom willen we met beide ‘kanten’ circulaire eisen ontwikkelen op basis van principes. Uitdagend, maar haalbaar. Flexibel voor ontwikkelingen in de markt, waarbij installaties worden toegepast bij renovatie en verduurzaming bestaande bouw. Heel concreet willen we geen focus op installaties voor energie opwek zoals zonnepanelen. We zoeken naar enthousiaste partijen om dit samen met ons beet te pakken.”

Rico Logman van DWA liet vervolgens zien dat het realiseren van circulaire installaties geen toekomstmuziek is. Hij trapt af met een notitie rondom less is more. “Laten we kijken hoe we met minder of zelfs geen installaties afkunnen. Dat begint al bij de eisen die we aan onze gebouwen stellen, dat doen we zelf. Laten we ons goed beseffen dat de zaken die we inbrengen, zelf vragen. Een kans ligt in de bouwkundige aspecten, want deze materialen zijn minder complex en hier is meer hergebruik mogelijk. Pakken we dat goed aan, dan zetten we daar al een eerste stap.”

Hobbels wegnemen

Dat gezegd hebbende zijn er al dingen die we vandaag kunnen doen om bij installaties circulariteit mee te nemen. Eerst moeten we hobbels wegnemen. Die zijn er, volgens Rico: “Zoals garanties. Als we garanties weg kunnen halen bij aannemers, dan helpt dat. Vraag je om hergebruik van componenten én vijftien jaar voldoen aan specificaties, dan werkt dit niet als er garanties in het spel zijn.” Hij richt zich ook op de kansen: “We kunnen steeds beter materialen in kaart brengen, omdat we werken in een digitale omgeving, met Bouw Informatiemodellen (BIM). Het is een kleine moeite om dit ook in een materialenpaspoort te zetten.” En verder noemt hij: “Handhaaf de verticale infrastructuur en sanitaire groepen in je projecten. Laat vooral zitten wat goed is.”

Wat zet je dan in je Programma van Eisen (PvE) om meteen een slag te slaan naar circulariteit: “Herdefinieer het PvE op circulariteit. Breng geen techniek onder in scheidingswanden en ontwerp voor een langere levensduur. Denk aan 50 jaar in plaats van 20 jaar.” Praktijklessen leren we van het Floating Office, een drijvend kantoor in Rotterdam. “Verminder de installatiebehoefte en zorg voor een betere gebouwschil met de Trias Energetica in het achterhoofd. Zorg dat je met de gebouwschil installaties voorkomt. Stel ook minder hoge eisen. Wellicht zijn die wel onnodig.” Eerder besteedden we aandacht aan het Floating Office, het drijvende kantoor in Rotterdam. Rico ging in dit artikel uitgebreider in op deze circulaire ontwikkeling die nog altijd voor inspiratie zorgt op dit vlak.

Rico Logman stelde voor om het PvE te herdefiniëren op circulariteit: "Breng geen techniek onder in scheidingswanden en ontwerp voor een langere levensduur."

Waar stoppen we als bouw- en vastgoedsector vanaf nu meteen mee? Simpel maar tegelijkertijd lastig. Dat liet Rico zien: “Vermijd lijmen, kitten en purren. En ga niet voor instorten van materialen. Er zijn steeds meer initiatieven die installaties repareren en refurbishen. Zoek daarnaar en schrijf ze voor. Ontwerp losmaakbaar en stekkerklaar, met demontabele koppelingen.” Om circulariteit op de agenda te zetten van ieder project moet er volgens hem nog veel gebeuren, maar het goede nieuws is: we zijn onderweg. Rico: “Vul de milieudatabase met installatiedata en maak je ontwerp flexibel en aanpasbaar. Begin goed met een gezamenlijke integrale ambitie.” 

Tot slot was het woord aan Marco Pastoor van Circospin, die met behulp van sociale werkgelegenheid circulaire ketens realiseert voor onder meer groepenkasten en pompen. Hij laat zien wat circulariteit is volgens hem: “Een ontdekkingsreis. Dat gaat soepeler als je met een groep bent. Want we weten wel waar we naartoe moeten als het gaat om de klimaatdoelstellingen, maar we moeten nog veel samen ontdekken. Dat betekent niet dat we moeten stilzitten, maar dat we vooral aan de slag moeten. Doen!”

Klein beginnen, grote impact

Actie in de tent dus. Marco gelooft in verbinding om dat te bereiken en vertelde: “Om samen destructie van end-of-life objecten om te zetten in iets dat waarde heeft. We krijgen er samen iets voor terug. Op het gebied van ecologie maar ook van economie, omdat fabrikanten nieuwe businessmodellen krijgen. Dan moeten we wel samen leren over hoe we processen veranderen en wat we van elkaar nodig hebben.”

Marco Verschoor belichtte de noodzaak van verbinding en gaf aan dat de sector vooral aan de slag moet. 

Hij ging door over de Circopomp en Circolektra keteninitiatieven: “We beginnen klein binnen een branche. We zien dat producten geld waard zijn en bijvoorbeeld pompfabrikanten willen dat grondstoffen terugkomen in de keten. We plaatsen bakken en verzamelen materialen. We conditioneren en rapporteren wat we doen. Het gaat alleen lukken voor producenten als zij hun retourstromen onder controle krijgen.”

Naast de retourstromen gaat het óók om het ontwerpen en ontwikkelen van circulaire producten en ze in de markt zetten. Hij gaf aan dat door ‘gewoon te doen’ er al veel mogelijk is en illustreerde de volgende stappen: “We breiden ons fabrikantennetwerk verder uit en daarmee ook de hoeveelheid producten die klaar zijn voor een nieuwe circulaire realiteit. We zijn er nog niet, maar maken al wel impact.”

In de whitepaper 'Circulair bouwen met maximale CO₂-impact' kwamen onder andere de kansen van circulaire installaties naar voren. Je leest deze whitepaper in de kennisbank van Duurzaam Gebouwd.

Tekst: Marvin van Kempen