Op 16 februari organiseerde De Noorderstroom de bijeenkomst E = KM2 : energie ontmoet ruimtelijke ontwikkeling. De Noorderstroom stimuleert de uitwisseling tussen vakgebieden en het debat over de ruimtelijke kwaliteit van Noord-Nederland. In de ruimtelijke ontwikkeling ontstaan voortdurend kansen voor de transitie naar een duurzame energiehuishouding.

Maar wat is een duurzame energiehuishouding eigenlijk en wat is daar voor nodig? Welke kansen biedt dit voor ruimtelijke kwaliteit en hoe pas je dit toe in de praktijk? Deze bijeenkomst ging over de vraag of de ambitie van gemeenten en provincies om binnen afzienbare tijd klimaatneutraal te worden van invloed is op ruimtelijke ontwikkeling van steden, dorpen en het landelijk gebied.

Sporen in het landschap
De goed bezochte discussieavond werd ingeleid door Tjerk Ruimschotel, stadsarchitect van de gemeente Groningen. Hij vertelde dat de winning van energie al eeuwen sporen heeft achtergelaten in het landschap. Dat beperkt zich niet alleen tot het aanleggen van kanalen en de winning van hoogveen in de Veenkoloniën. Ook in deze tijd zijn de sporen in het landschap te zien. Gemalen, sluizen en stuwen die de effecten van de bodemdaling als gevolg van de gaswinning moeten opvangen tot aan het Groninger museum, het cadeautje van de Gasunie aan de gemeente Groningen.

Energietransitie
Gerrit van Werven, directeur van Energy Valley, vertelde over de energieambities van het Noorden vanuit economisch perspectief. Het Noorden zit bovenop Nederlandse gasreserves en middenin het Europese gasnetwerk. Er zijn in het Noorden 400 energiegerelateerde bedrijven met 25.000 banen. Energy Valley heeft drie peilers: innovatieve toepassingen voor conventionele energie (gas, olie, elektriciteit), het bundelen en uitwisselen van kennis en innovatie en het Noorden als voorloper in energietransitie.

Alleen al in energietransitie en duurzame energie wordt in Noord Nederland 6.480 miljoen euro geïnvesteerd, bijvoorbeeld in Green Gas Hubs. De toekomstige productie van groen gas (biogas) in Noord Nederland is zo groot dat het alle huishoudens in het noorden ervan kunnen worden voorzien. Duurzame energie is onuitputtelijk maar het is niet altijd beschikbaar als je het nodig hebt. Smart Grids, slimme netten, kunnen dat verhelpen en een cruciale rol spelen in de stap naar een duurzame energievoorziening. Nieuwveense Landen in Meppel wordt een van de eerste CO₂-vrije en energieproducerend woonwijken met een Smart Grid.

[Zie afbeelding 2]

Compacte steden
Martin Dubbeling, stedenbouwkundige bij SAB, liet aan de hand van een aantal eenvoudige vragen en voorbeelden zien dat we heel weinig parate kennis hebben over de relatie tussen energie en ruimte. Hij stelt dat Noord Nederland kansrijker is dan andere regio's in Nederland om het hoofd te bieden aan het energie- en klimaatvraagstuk. Het Noorden bestaat immers uit een netwerk van compacte steden die door spoorwegen met elkaar en met de rest van Nederland zijn verbonden.

De compacte steden moeten vooral compact blijven. Het verbeteren, intensiveren en uitbreiden van dat spoorwegnetwerk biedt kansen voor duurzame mobiliteit. Een deel van de steden ligt op plekken waar aardwarmte uit de diepere grondlagen (1.500-2.000 meter) gewonnen kan worden. Het een energiepotentiaal van aardwarmte in Nederland is vergelijkbaar met de gasvoorraad. In tegenstelling tot de meer verstedelijkte delen van Nederland is in het Noorden volop ruimte voor nieuwe energielandschappen met windmolens en de teelt van gewassen waaruit energie gewonnen kan worden.

[Zie afbeelding 3]

Onderzoek en verbeelding
Planologe Femke Adriaens gaf een overzicht van actuele initiatieven in het Noorden zoals Meerstad in Groningen en Vries-West in de gemeente Tynaarlo. Het samenbrengen van energie, klimaat en ruimte in concrete plannen voor dorpen en steden vraagt om extra aandacht in het proces. Meer nog dan voorheen vraagt het om een samenwerking tussen verschillende overheden en om onderzoek naar en de verbeelding van mogelijke oplossingen. Duurzame ruimtelijke ontwikkeling en energietransitie houdt niet op bij de grenzen van het plangebied of bij de gemeentegrens.

In het proces spelen aspecten mee als dichtheid, footprint, schaal, gebiedseigen kansen, oriëntatie en de opgave specifieke kansen. Het vergt daarnaast de nodige communicatie met en een zekere mate van betrokkenheid van ontwikkelaars en consumenten. Het samenbrengen van energie, klimaat en ruimte in een woonwijk gaat veel verder dan zorgen dat er woningen gebouwd kunnen worden. Er spelen vraagstukken zoals kunnen we gebruikmaken van restwarmte en levert het nabije landschap voldoende biomassa op?

[Zie afbeelding 4]

Discussie
Al tussen de presentaties ging de discussie los. De aanwezigen, allen werkzaam in en betrokken bij duurzame ruimtelijke plannen en processen, zagen volop kansen en uitdagingen voor Noord-Nederland. En ja, men beseft dat energietransitie veel verder gaat dan het isoleren van zolderkamertjes en dat technieken en inzichten razendsnel aan het veranderen zijn. Wat gisteren nog niet mogelijk was, is morgen wellicht wel haalbaar.

Martin Dubbeling pleitte voor een Agenda voor Noord-Nederland die verder gaat dan die van Energy Valley. Het haperen van de bouwproductie door de economische en demografische krimp ziet hij als een kans om bestaande plannen te herzien en te verduurzamen. Volgens Femke Adriaens is ruimte en aandacht voor innovatie in het proces een van de sleutels voor succes. Een duurzame woonwijk heeft identiteit is functioneel, flexibel en is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van alle betrokken partijen.

Gerrit van Werven benadrukte dat een duurzame energievoorziening per definitie decentraal is, geïntegreerd met sterk verbeterde conventionele systemen en dat energietransitie slechts een kwestie is van tijd. Tjerk Ruimschotel en anderen maakte zich zorgen over de ruimtelijke kwaliteiten van de landschappen, dorpen en steden in het Noorden. Op welke wijze kunnen deze kwaliteiten en de potenties van het Noorden als energieregio en proeftuin elkaar versterken?

Grounds for Change
Gerrit van Werven wees ten slotte nog op het congres Grounds for Change, van 20 tot en met 23 april in Hof van Saksen in Nooitgedacht bij Rolde in Drenthe. Op dit congres, georganiseerd door de provincie Drenthe en de Rijksuniversiteit Groningen, komt de energietransitie in Noord-Nederland in ontwerpateliers, excursies, workshops en masterclassen uitgebreid aan de orde. Zie hiervoor www.drenthe.nl/groundsforchange.

De presentaties van de bijeenkomst E = KM2 : energie ontmoet ruimtelijke ontwikkeling zijn binnenkort terug te vinden op www.noorderstroom.wordpress.com.