In mijn vorige Expertpost “Wat is gebiedsontwikkeling in het Chinees?” heb ik aangegeven dat er in China is een wereld te winnen als het gaat om integrale stadsplanning. Nederlandse experts, mits avontuurlijk en flexibel ingesteld, kunnen met hun specifieke kennis en ervaring een belangrijke bijdrage leveren aan een meer duurzame stedelijke stadsontwikkeling van Chinese steden en wel op de kerngebieden watermanagement, cultuurtechniek, mobiliteit en landschapsarchitectuur.

Begin dit jaar heb ik een workshop mogen organiseren met voornamelijk Nederlandse experts. De workshop en de rapportage is een van de vele deelprojecten van het Masterplan voor Shantou, een naar Chinese begrippen kleine haven- en industriestad met ‘slechts’ 5,5 miljoen inwoners aan de zuidoost kust van China, halverwege tussen Xiamen en Guangzhou. Dit Masterplan wordt samengesteld door de jonge en energieke hoogleraar Hongyang Wang van de Universiteit van Nanjing en zijn team van binnenlandse en buitenlandse deskundigen.

In september 2012 was ik voor het eerst in Shantou, voor een lezing op het congres ter gelegenheid van de ISOCARP Award of Excellence dat aan de stad Shantou en de Universiteit van Nanjing is toegekend, voor het vernieuwende Strategisch Ontwikkelingsplan van Shantou. Het Masterplan is de verdere uitwerking van het Strategisch Ontwikkelingsplan dat voor Chinese begrippen geheel nieuwe kaders en uitgangspunten hanteert, ten behoeve van een meer organische en meer duurzame stadsontwikkeling van Shantou.

Nederlandse experts
Na mijn lezing in Shantou, die blijkbaar in goede aarde was gevallen, ben ik gepolst of ik een team van voornamelijk Nederlandse experts zou kunnen samenstellen voor een van de deelstudies van het Masterplan voor Shantou en wel voor hoog dynamisch gebied ten zuiden van Shantou, van 20 bij 40 kilometer met typisch Nederlandse kenmerken: landbouw in gecultiveerde en waterrijke gebieden, historische structuren afgewisseld met nieuwe uitleggebieden voor wonen, werken en nieuwe infrastructuur voor een paar miljoen inwoners.

Het is goed gelukt om op korte termijn een heel mooi team samenstellen; waterexpert Govert Geldof, verkeerskundige duizendpoot Richard ter Avest van GoudappelCoffeng, landschapsarchitect Wouter Vos van KuiperCompagnons en de sinologe en architecte Brechtje Spreeuwers, inmiddels werkzaam bij MLA+. Het team werd gecomplementeerd met Sébastien Goethals, een naar Chendu geëmigreerde Brusselse architect en expert op het gebied van stadslandbouw en Ric Stephens, een deskundige op het gebied van community planning uit Oregon, USA.

Een week voordat het team in Shantou zou aankomen en verzamelen was ik daar voor een voorverkenning en de nodige voorbereidingen. Vanuit de auto waarin we rondreden zag ik dat traditionele landbouw en karakteristieke dorpsgemeenschappen in rap tempo plaatsmaken voor de oprukkende textielindustrie en particulier ontwikkelde woningbouw in een extreem hoge dichtheid. Dit gaat zichtbaar ten koste van de lokale cultuurhistorie en bestaande waterstructuren in het waterrijke gebied.

Kanalen en waterbekkens
Vanaf de achterbank van de auto maakte ik de opmerking dat ik belangstelling had voor het oude systeem van kanalen in de regio. De auto veerde immers elke 500 meter omhoog en weer omlaag. De kanalen lagen op regelmatige afstand en de landerijen tussen de kanalen waren, net zoals in Nederland, ingeklinkt en lagen beduidend lager dan de kanalen. Dit was de chief planner van de regio die mij rondreed nog nooit opgevallen. Ik vroeg hem te stoppen op plekken waar kanalen samenkomen en bij de kleine waterbekkens dichtbij de oudere dorpskernen.

Al snel kwamen de verhalen los; ze vonden die kanalen en waterbekkens maar lastig. In de regentijd liepen de kanalen en de waterbekkens steeds vaker over, stond het water een meter hoog in de straten en liepen de huizen onder. Buiten de regentijd zorgden de kanalen en waterbekkens ook voor overlast. Het slib en het opgehoopte afval stonk en trok ongedierte aan. Maar daar hadden ze wel een oplossing voor: de kanalen en waterbekkens werden met grond en puin gevuld en maakten plaats voor bouwgrond, straten en parkeerplaatsen.

Het snel verstedelijkende gebied had meer trekken van 'het echte China'. Het transportsysteem in het gebied is een volledige chaos. Er is nagenoeg geen openbaar vervoer. Zwaar vrachtverkeer, busjes, auto’s, motoren, allerhande vormen van primitief gemotoriseerd verkeer en een paar waaghalzen op de fiets en perst zich hortend en stotend door een paar brede trunk roads dwars door de nieuwe steden naar de bruggen over de rivier. Ook hier is de voorgestane oplossing verbluffend eenvoudig: nóg meer trunk roads aanleggen naar nóg meer bruggen.

Systeemwijzigingen
Het team heeft in een week een analyse gemaakt van de cultuurhistorie, het landschap, het watersysteem en het verkeerssysteem en voorstellen gedaan voor eenvoudige systeemwijzigingen. Zoals de meest waterrijke gebieden; ontzien van verstedelijking, het kanalensysteem herstellen, inzetten op gescheiden verkeerssystemen en Bus Rapid Transit, introductie van hightech glastuinbouw als nieuwe industrie én als schakel in de water- en energie kringlopen. Zo’n beetje alle topsectoren van Nederlandse bodem komen in het advies voor.

De rapportage is inmiddels een aantal maal in de regio gepresenteerd. En elke keer is er vraag naar meer detailuitwerking, met name op het gebied van water. De belangstelling naar innovatieve technieken en best practices is daar overigens altijd groot. Maar ik houd dat een beetje af. Ik houd ze voor dat detailuitwerkingen de effecten van snelle en ongecoördineerde verstedelijking niet kunnen stoppen. De oplossingen liggen vooral op een hoger schaalniveau en wel bij waterbeheer, afdwingbare ruimtelijke ordening en integrale stedelijke planning.

Tijdens de voorbereidingen van de workshop heb ik meermalen gevraagd hoe vaak en wanneer voor het laatst Shantou is getroffen door een tyfoon. Ik kreeg als officieel antwoord dat dit in de laatste twintig jaar niet meer is voorgekomen en dat zij niet verwachtten dat dit in de toekomst zou plaatsvinden. De stad had immers, conform het voorstel van een Feng Shui adviseur, een nieuwe brug over de baai aangelegd en een nieuwe tempel gebouwd die er samen zorgen dat de tyfoons de stad niet meer kunnen bereiken.

In de afgelopen maanden is twee keer de noodtoestand uitgeroepen omdat de regio, voor het eerst in lange tijd en ondanks de brug en de tempel, twee keer vol door een tyfoon is getroffen. Een foto van voedselpakketten die uit helikopters naar de bewoners van de ondergelopen huizen werden gegooid haalde in augustus de buitenland pagina van de NRC. Er was, en terecht, kritiek op het falende watersysteem. Er waren ook discussies of de tempel wel groot genoeg was. Gelukkig is er ook hernieuwde belangstelling naar het herstellen van het watersysteem, onze rapportage en, helaas,  naar nog meer detailuitwerkingen.

Verdwenen kennis
Naar ik onlangs heb begrepen is veel van de kennis over het delicate watersysteem gewoon verdwenen. Volgens de een als gevolg van de Culturele Revolutie en volgende de ander door de complete fixatie op snelle economische en stedelijke groei. Niemand weet meer hoe het werkt en niemand is of voelt zich verantwoordelijk voor het watersysteem. Een nieuwe weg of een nieuwe brug aanleggen gaat daar vrij makkelijk. Je verplaatst een paar duizend mensen, sloopt hun huizen en je kan aan de slag. Maar een watersysteem uitbaggeren, vervuilde bodems opruimen, opnieuw waterberging aanleggen ten koste van bebouwde of mogelijk te bebouwen gebieden, daar kunnen ze zich helemaal niets bij voorstellen.

De bijgevoegde collage laat een verbeelding zien hoe volgens ons twee generaties geleden het watersysteem er uit zag en werd gebruikt. Toen werd het water nog gebruikt voor transport, voedselvoorziening en voedselbereiding. Dat beeld schijnt vrij aardig te kloppen, de zaal is tijdens de vertoning ervan altijd even muisstil. De foto, gemaakt voor de tyfoons, laat de harde realiteit zien. Nu wordt het water bovenstrooms opgevangen en gebruikt voor de lokale textielindustrie en de waterbehoefte van de sterk groeiende bevolking. Tijdens de eerste tyfoon stroomde het water overigens bijna de tweede verdieping binnen.

Auteur: Martin Dubbeling