De klok tikt richting 2050, en de uitdaging is gigantisch: de bestaande bouw moet in hoog tempo verduurzamen, om Nederland klimaatneutraal te maken. Het is een complexe, weerbarstige opgave. Dagelijks zetten al veel professionals zich hiervoor in, maar zonder overzicht blijft het samenspel stroef en fragmentarisch. Gelukkig zijn er pioniers, zoals Klimaatmissie Nederland, die werken aan een integrale aanpak. Wat kunnen we van hen leren?

Nederland heeft ruim acht miljoen woningen. Naar schatting is daarvan op dit moment ongeveer 1 procent energieneutraal (Nul-op-de-Meter) ofwel met energielabel A++++. Toch hebben we ons als land gecommitteerd om in 2050 volledig circulair en energieneutraal te zijn. Dat betekent dat er een enorme opgave ligt, niet alleen voor het creëren van voldoende betaalbare woonplekken, maar vooral voor het transformeren van de bestaande woningvoorraad.

Jaarlijks worden er gemiddeld zo’n 60.000 nieuwbouwwoningen opgeleverd, die wettelijk moeten voldoen aan de BENG-norm (Bijna Energie Neutraal Gebouw). Voor de meeste woningtypen komt dat neer op energielabel A+++ (≤ 50 kWh/m²). Maar als het doel is om in 2050 álle woningen energieneutraal te maken, waarom bouwen we dan nog steeds woningen die daar niet volledig aan voldoen? De focus ligt nu vooral op het bouwen van voldoende woningen, maar hoe zit het met de lange termijn? Het Planbureau voor de Leefomgeving toont aan dat we met circulariteit nog nauwelijks bezig zijn.

De grote uitdaging: bestaande woningvoorraad

De kern van de uitdaging ligt in de bestaande woningvoorraad. Als we kijken naar de doorlooptijd van een gemiddelde Vereniging van Eigenaren (VvE), dan mag je vanaf start plannen maken tot aan de oplevering voor schilrenovaties naar niveau ZEP+ (Zeer Energiezuinig Pakket Plus) al gauw vijf jaar rekenen. Dit betekent dat er in werkelijkheid nog maar 20 jaar overblijven. Vooral woningen van vóór 1995 vragen om een grondige aanpak. Dit zijn er ongeveer 250.000 per jaar, ofwel duizend per werkdag. Ook dit tempo halen we momenteel bij lange na niet.

Energieneutraliteit gaat over zowel warmteopwekking als elektriciteit. Deels hoeft dit niet op woningniveau en kan dit dus ook centraler aan worden gepakt. Denk aan grote wind- en zonneparken, maar voor warmteopwekking is dat onrealistisch. Bovendien lopen we op veel plekken in Nederland nu al vast op netcongestie, waardoor grootschalige centrale oplossingen lastig zijn. Dus een extra reden om op woningniveau de vraag te minimaliseren en lokaal warmte- en energie op te wekken.

Bewustwording als sleutel

Op dit complexe vraagstuk richt Klimaatmissie Nederland zich, met integrale Klimaatplannen. Ze werken hands-on aan concrete projecten om bestaande woningen 2050-ready te maken. Hierbij lopen ze echter tegen een systeem aan dat transities eerder vertraagt dan versnelt. Wat zijn die vertragingsfactoren? Regelgeving, financiering, en gevestigde belangen maken het moeilijk om snel en effectief te verduurzamen.

De transitie vraagt om een andere manier van denken. We worden ons nu steeds meer bewust van waar de knelpunten liggen, en dat kan aanvankelijk ontmoedigend werken. Bewust onbekwaam. Het lijkt alsof de situatie eerst slechter wordt voordat we vooruitgang boeken. Toch is deze bewustwording vaak noodzakelijk om tot structurele verandering te komen. Werkt dat niet ook zo in onze persoonlijke levens?

Penny wise, pound foolish

In de traditionele aanpak zijn veel partijen betrokken, ieder met hun eigen belangen. We zien dat onzekerheden worden vermeden en elke partij zich indekt. Er wordt vooral gestuurd op financiële marges en risico’s, waardoor integrale afwegingen ontbreken. Wanneer er iets misgaat, wijzen partijen vaak naar elkaar, en de eindgebruiker - de woningeigenaar - is uiteindelijk de dupe.

Zekerheid nastreven is menselijk. Onzekerheid hanteren blijft een uitdaging. Daarom is het logisch dat ons huidige systeem is gebouwd op ‘hoe we het altijd deden’. Maar daarmee missen we het grotere doel: een circulair Nederland in 2050. De Duitse socioloog Ulrich Beck stelde al eens dat we in een risicomaatschappij leven, waarbij we de grote risico’s veronachtzamen en de kleine risico’s proberen te controleren en beheersen. Kodak is een bekend voorbeeld van een bedrijf dat te lang vasthield aan oude strategieën en uiteindelijk de boot miste. Diezelfde valkuil dreigt nu voor veel partijen in de bouwsector.

Tijd voor een integrale benadering

Tijd om naar de aanpak te kijken van Klimaatmissie Nederland, waarbij ze woningeigenaren – of het nu particulieren, VvE’s of woningcorporaties zijn – volledig mee in het proces. Er wordt gewerkt met Klimaatplannen die woningen toekomstbestendig maken, gebaseerd op 22 perspectieven die richting geven aan het einddoel. Daarbij is er speciale aandacht voor communicatie, productinnovatie, efficiënt gebruik van arbeid en betaalbaarheid. Bouwkundige en installatietechnische voorzieningen worden vanaf het begin opgenomen in een samenhangend plan, waarbij ook de stedenbouwkundige en architectonische inpassing een belangrijke rol speelt. En om bewoners écht te ondersteunen, ontvangen ze concrete instructievideo’s in hun mailbox, over hoe de nieuwe apparaten in huis werken. Een aanpak die integraal is in de volle breedte.

Een belangrijk aspect hierbij is het ‘niet-weten’. We bevinden ons in een fase waarin traditionele methodes niet langer volstaan, maar waarin de exacte route naar 2050 nog niet vastligt. Dit vraagt om een ecosysteem van experimenten, samenwerking, kennisdeling en vervolgens opschaling. Daarom roept Klimaatmissie Nederland investeerders en financiële partijen op om nieuwe financieringsmodellen te omarmen en pilots te ondersteunen. Het draait om samen leren en bouwen aan een haalbare businesscase.

Gemeenten en particulieren: meer dan subsidies

Als gemeenten particulieren willen stimuleren om te verduurzamen, is er meer nodig dan subsidies en voorlichtingscampagnes. Flyers en goedbedoelde adviezen van energiecoaches zijn niet genoeg. Wat nodig is, is échte betrokkenheid op projectniveau, het wegnemen van structurele belemmeringen en een daadkrachtige aanpak van concrete projecten. Het is aan gemeenten om uit te zoomen en een langetermijnvisie te ontwikkelen: hoe ziet hun stad eruit in 2050? Wat is er nú nodig om dat doel te bereiken?

Een nieuw Deltaplan?

Duurzaamheid vraagt om investeringen, maar niets doen kost uiteindelijk veel meer. Vernieuwende, domeinoverstijgende oplossingen kunnen een grote impact hebben. Met het Deltaplan hebben we eerder bewezen dat we tot baanbrekende oplossingen in staat zijn. Waarom zou Nederland hier niet opnieuw het voortouw nemen en een innovatief exportproduct ontwikkelen? Dit vraagt om urgentiebesef, een integrale visie en de durf om te experimenteren. Kunnen mensen bijvoorbeeld hun woningrenovatie financieren vanuit hun eigen pensioenpot, beheerd door ’s lands grootste investeerders? Hoe maken we de renovatieopgave tot een aantrekkelijk en concreet consumentenproduct voor bewoners?

De energietransitie is een systemische uitdaging, die niet alleen technisch maar vooral sociaal-cultureel van aard is. Voor echte vooruitgang is het essentieel dat alle betrokken partijen openstaan voor vernieuwing en samenwerking. Laten we onze kracht benutten en samen deze transitie vormgeven.

Binnen het programma Toekomstbestendige Leefomgeving gaan we met een concreet nu niet sluitend te maken project van 18 appartementen in een VvE aan de slag met een systemisch Innovatie Raamwerk om de dynamiek in het systeem bloot te leggen en oplossingsrichtingen te onderzoeken. Laat van je horen.

Vijf uitdagingen in de energietransitie

Schaalverschillen overbruggen
Een particuliere woningeigenaar denkt in termen van één huis, een woningcorporatie kijkt naar honderden woningen, en een bank raakt pas geïnteresseerd bij tienduizenden. Hoe brengen we deze partijen samen in een gedeelde aanpak? De sleutel ligt in slimme financieringsmodellen en samenwerkingsverbanden die belangen op elkaar afstemmen, zodat verduurzaming voor iedereen werkt.

Van complexiteit naar simplexiteit
Veel mensen voelen de urgentie van verduurzaming niet, tenzij een plotselinge prijsstijging hen direct raakt. Maar reductie tot een simpele crisisaanpak is niet genoeg: de energietransitie vraagt om structurele oplossingen. Simplexiteit helpt hierbij – complexe systemen vereenvoudigen tot intuïtieve, werkbare oplossingen die voor iedereen begrijpelijk en haalbaar zijn.

Echt eigenaarschap creëren
De transitie heeft behoefte aan partijen die niet alleen adviseren, maar ook verantwoordelijkheid nemen en resultaten garanderen. Dit vraagt om een cultuuromslag: minder vrijblijvendheid, meer daadkracht. Van “we denken met u mee” naar “wij zorgen ervoor dat het werkt.” Wie durft die handschoen op te pakken?

Denken vanuit de eindgebruiker
Een stijging van een ppm CO₂‚ per jaar voelt abstract, maar tocht in huis en hoge stookkosten zijn wél merkbaar. Oplossingen moeten daarom aansluiten op tastbare voordelen: comfort, lagere energielasten en gemak. Hoe beter we verduurzaming koppelen aan dagelijkse behoeften, hoe sneller bewoners in beweging komen.

Maak van verduurzaming een consumentenproduct

Zolang verduurzaming een verzameling losse maatregelen blijft, blijft de drempel hoog. Woningeigenaren zijn consumenten – en consumenten verwachten complete, begrijpelijke producten. De uitdaging is helder: ontwikkel een gestandaardiseerde, aantrekkelijke oplossing voor woningverduurzaming. Iets dat iedereen niet alleen kan, maar ook wíl hebben.

Tekst: Marten Valk