Meer dan ooit ligt het thema ‘gezonde omgeving’ in het verlengde van de ‘gebouwde omgeving’. En dus is het zaak ‘gezondheid’ integraal mee te nemen in de ontwikkeling en realisatie van bouwplannen. Wie daar nog extra argumenten en inzichten voor nodig heeft, werd op zijn wenken bediend tijdens het webinar Gezonde Omgeving.

Gezondheid is al heel lang een issue in kantoren, zo bleek uit de eerste presentatie van wetenschapper Francesco Franchimon, gespecialiseerd in de relatie volksgezondheid en binnenklimaat. Hij promoveerde in 2009 aan de TU Eindhoven, waarbij hij ook nadrukkelijk keek naar de effecten van een pandemie op een gebouw.

Opmerkelijk is, zo ontdekte Franchimon (foto rechts), dat alle gebouwinstallaties die 150 jaar geleden bedacht werden, bedoeld waren om gezondheidswinst te creëren. Gaandeweg zijn artsen zich echter steeds minder gaan bemoeien met de eisen die we stellen aan gebouwen. Dat werd meer en meer het werk van ingenieurs.

Zo werd er vanaf 1930 zelfs veel minder geventileerd dan rond 1900, toen we ook te maken hadden met een reeks infectieziektes. Franchimon: “Zoveel ventileren als toen, doen we allang niet meer en daarvan zien we ook nu de gevolgen. Gebouwen werden meer en meer met ‘comfort-ventilatiesystemen’ uitgerust en werden steeds meer gezien als een financieel product dan een omgeving om mensen gezond te huisvesten.”

Aerosolen

Ingaand op de actualiteit is het, aldus Franchimon, nooit te zeggen wat de causale route is geweest van een coronabesmetting. Bouwen volgens het Bouwbesluit zorgt echter niet per definitie voor een veilige omgeving. Kleine druppels (aerosolen) kunnen wel degelijk langer in de lucht blijven hangen, zich verder dan de eerste anderhalve meter verspreiden en zo besmettingsgevaar opleveren. Ook het doorspoelen van het toilet levert vergelijkbare risico’s op. Doe dat daarom met gesloten deksel en zorg voor een goede luchtafzuiging.

“In gebouwen gaat het op basis van het Bouwbesluit”, vervolgde Franchimon, “over de per persoon geproduceerde hoeveelheid CO₂ in een ruimte. Als je dat vervolgens voldoende afvoert, zou de luchtkwaliteit goed zijn. Bij aerosolen die voor een besmetting kunnen zorgen, is het echter helemaal niet meer relevant hoeveel je per persoon ventileert. Dan moet je het gaan hebben over het niveau van de hele ruimte.”

“Dat lijkt hetzelfde, maar dat is het niet. In geval van infectie-overdacht bepaalt één persoon die besmet is de virusconcentratie in de ruimte. Die virusconcentratie wordt verlaagd door op ruimteniveau voldoende lucht te verversen door te ventileren. Puur bekeken vanuit de besmettingsroute met aerosolen speelt de bezettingsgraad eigenlijk geen rol. Zo verschuift het hele paradigma dat bepaalt of je wel goed ventileert.”

Rekenmodel voor relatie ventilatie en kans op besmetting (Franchimon, TVVL).

Masterplan Ventilatie

Rekenmodellen voor de hoeveelheid virusdeeltjes die je kunt inademen om besmet te raken zijn er al sinds 1950, wist Franchimon. Vooral in kleinere kantoorruimten, zoals vierpersoonswerkkamers, is de kans op besmetting het hoogst. “Ook als je voldoet aan de PvE Kantoren is er nog een aanzienlijke kans op besmetting. Scholen lijken daarentegen door het ventilatievoud van klaslokalen minder kwetsbaar, als zij maar voldoen aan het Bouwbesluit of Pve Frisse Scholen.”

Samen met onder meer TVVL is Franchimon nu bezig met het Masterplan Ventilatie. Per marktsegment komen binnenkort quickscans beschikbaar die inventariseren hoe de ventilatie in een gebouw er voorstaat. Er komt ook een onlinetool waarmee het besmettingsrisico in bepaalde omstandigheden berekend kan worden.

Wanneer het niet mogelijk is om de kans op besmetting op basis van het ventilatiesysteem te verlagen, is het zaak te kijken naar luchtfiltratie en -reinigingstechnieken, van HEPA-filters, ionisatie tot uvc-verlichting. Waarbij wel rekening moet worden gehouden met nadelige neveneffecten, zoals ozonproductie en andere bijproducten.
Franchimon: “Technisch zijn we wel in staat om, naast meer ventileren, ook met luchtfiltratie en luchtreinigingstechnieken het besmettingsgevaar van het coronavirus te bestrijden. Er zijn echter te weinig professionals die echt goed snappen wat een systeem wel en niet kan. In Nederland hebben wij een ventilatiecultuur en geen luchtreinigingscultuur.”

“De kans op nieuwe pandemieën is zeer reëel”, besloot Franchimon zijn verhaal. “Het aantal potentiële ziekteverwekkers dat leidt tot een grote epidemie of pandemie neemt fors toe door de urbanisatie en globalisering en het feit dat we steeds dichter op de natuur leven. Zo waarschuwde het RIVM al voor 53 mogelijke pandemieën op basis van de kennis over 28 virussen, 14 bacteriën en 11 parasieten. We moeten dus hard aan de slag om mensen en de maatschappij gezond en vitaal te houden.”

Natuurlijke ventilatie

Na Franchimon kwamen diverse oplossingen voor gezonde binnenruimten aan bod, zoals die van Renson. Het bedrijf maakt volop gebruik van de mogelijkheden die de natuur ons biedt, waarbij het energieverbruik uiterst laag blijft, zo lichtte Jaap Wickering toe. Renson helpt de hitte buiten te houden met zonwering en zorgt voor frisse lucht door slimme ventilatie.
Wickering: “Ook binnen de normen van BENG en NOM kun je prima ventileren met behulp van natuurlijke ventilatie. Zorg dan wel voor een goed inzicht van de luchtkwaliteit en het energieverbruik, net zoals je de opbrengst van je zonnepanelen dagelijks kunt inzien. Als de ventilatie vraaggestuurd en per ruimte apart functioneert, kan dat een energiebesparing tot 75% opleveren.”

Energiebesparing bij vraaggestuurde ventilatie (Renson).

“Ondertussen zorgt het klimaat en een reeks van andere factoren”, vervolgde Wickering, “voor steeds meer oververhitting in gebouwen. Let dan ook eens op een goede oriëntatie van je woning, op het noorden, met overstek aan de zuidkant. In de tuin heb je daar de meeste ruimte voor. Verder kun je met dynamische buitenzonwering de temperatuur in huis tot 6,5 graden Celsius lager houden.”

Ook nachtkoeling kan hieraan een forse bijdrage leveren. “In plaats van de ramen tegen elkaar open te zetten, is verticaal koelen beter door de trek naar boven, het schouweffect. Breng dan beneden roosters in kozijnen aan. Die van Renson zijn inbraak- en insectenwerend en dit systeem verbruikt geen stroom. Ik ben in het algemeen wel voor automatische systemen, met sensoren, waar je echter ook zelf nog invloed op hebt”, besloot Wickering.

Frontloper

Het slotakkoord tijdens het webinar kwam van Onno Dwars, directeur Ballast Nedam Development en in 2019 winnaar van de prestigieuze ABN AMRO Duurzame 50 award. Het werd een inspirerend betoog met volop aandacht voor het ‘oogsten van gezondheid in de gebouwde omgeving’. Stilzitten is geen optie meer, aldus Dwars. “Gezien de gevaren van de stijging van de zeespiegel heeft Nederland op dit gebied simpelweg niet het recht om geen frontloper te zijn. Het is juist onze plicht.”

“De natuur treedt steeds meer op als dictator van onze democratieën, ook in deze coronacrisis. Als we niet goed voor de natuur zorgen, pakt de natuur ons terug. We moeten daarom wat betreft de gebouwde omgeving ambitieuzer worden. Op basis van het Bouwbesluit bouwen we alleen maar ‘minder slecht’ dan hoe we het horen te doen. Weinig gebouwen passen nu in een volhoudbare maatschappij.”

“Toch ben ik positief over onze sector. Wij wisten met het rioolstelsel ook tien levensjaren te winnen. Wij kunnen veel meer dan we doen. Daarom pleit ik voor harde wet- en regelgeving, ook omdat er zo voor de koplopers op dit gebied een gelijk speelveld ontstaat. Ook de overheid moeten wij zien mee te nemen, maar ik zie te veel terughoudendheid. Tot op heden lukt het niet om onze ambities over te nemen.”

Vijf extra jaren

Dwars verpakte de bedreigingen van de klimaatverandering in verloren levensjaren. Zo leven we in Nederland door de matige luchtkwaliteit dertien maanden korter dan zou kunnen, aldus Dwars. Zijn belangrijkste streven is nu: een gebouwde omgeving die minimaal vijf extra levensjaren biedt. De levensverwachting in diverse wijken van een stad kan aanzienlijk verschillen. Amsterdammers hebben een slechtere levensverwachting dan Zwollenaren, maar zijn wel veel duurder uit. “Waarom zien we dat niet terug in de verkoopprijs van de woningen? Die hogere prijs is wel degelijk nodig om meer kwaliteit te kunnen leveren.”

Ballast Nedam Development past dergelijke wetenschappelijke kennis (van de internationale Blue Zones) toe bij onder meer de Cartesiusdriehoek (in Utrecht), een ontwikkeling met MRP Development. “Daar zorgen we niet alleen voor een gezonde hardware, op basis van materiaalkeuze, energiepositiviteit en biodiversiteit, maar ook werken we er aan de zachte kant. Met impulsen in en om de gebouwen voor de sociale verbondenheid, het maken van communities en zorgen voor zingevende ontspanning.”

200 miljoen meer waard

Dat investeringen in dit kader uiteindelijk lonen, bewijst het project de Groene Loper in Maastricht, aldus Dwars. Ballast Nedam Development realiseert daar 1100 woningen boven de A2-tunnel. Er is al becijferd dat het omliggende vastgoed liefst 200 miljoen euro in waarde steeg. Nu wacht Dwars op cijfers die laten zien dat ook de gezondheid is verbeterd.

Dwars besloot zijn presentatie met de stelling ‘We hebben geen tekort aan woningen, maar aan liefde’. “Het aantal eenpersoonshuishoudens blijft maar toenemen. Als we dat met liefde kunnen terugdringen, hebben we veel minder woningen nodig. Met zes personen verbruik je bovendien slechts twee keer zoveel energie als één persoon. Daarom is ons symbolisch doel het realiseren van een gebouwde omgeving, waarin we samen gezonder en gelukkiger kunnen leven. Als we dat nu niet doen, beroven we toekomstige generaties door de extra kosten die we dan moeten maken.”

Bekijk op onze terugblikpagina de sheets van de drie presentaties (ook de hele video kun je daar - na montage - terugzien).

Tekst en moderatie: Ysbrand Visser

Benieuwd naar meer ontwikkelingen rond gezonde scholen? Bezoek dan gratis onze online Verbindingsdag Gezonde Scholen op 11 november.