We zitten in een bijzondere tijd, er gebeurt veel. Door covid-19 is er acute aandacht voor het thema gezondheid. Tegelijk voelen steeds meer mensen aan dat ons nog meer ontwrichtende uitdagingen te wachten staan de komende decennia. Een van de vaccins die we er in de bouw voor aan het ontwikkelen zijn, noemen we circulair bouwen.

Illustratie door: Stefan Roth - Design & Cartoon

Onze wereld heeft een burn-out

De wereld wordt steeds complexer. Er wordt van ons een flinke mentale flexibiliteit gevraagd om te beseffen wat gaande is en hoe alles met elkaar verband houdt. Zeker als je in het moment een dagelijkse rompslomp en coronastress ervaart, lijken die andere systeemcrises ver weg. Én toch is het essentieel dat we nu nadenken over en werken aan circulaire thema’s als de grondstoffencrisis, de klimaatcrisis (inclusief energietransitie) en de biodiversiteitscrisis. Het is de hoogste tijd om te versnellen en stappen te zetten. Zoals bij alles is bewustwording de sleutel en mogen we het versnellen uit een grondhouding van vertraging vormgeven.

We kunnen de situatie waar we nu in zitten vergelijken met een burn-out of een midlifecrisis, die niet op persoonlijk (egocentrisch) vlak speelt maar op kosmocentrisch niveau. Dit is een ver uitgezoomd perspectief zoals astronauten naar de aarde kijken, waarbij je gaat zien dat we als mens onderdeel zijn van het grotere geheel van de natuur. In dat perspectief kijk je niet enkel naar het welzijn van de (individuele) mens, maar vanuit het welzijn van de aarde als geheel. Vervolgens kijk je met dat perspectief ook naar je eigen rol, verantwoordelijkheid en noodzakelijke ontwikkeling.

Mogen we onszelf weer als onderdeel van de natuur plaatsen?

Socioloog Hartmut Rosa haalde in de NRC recent aan dat een burn-out je het gevoel geeft dat er fundamenteel iets niet klopt in je leven. Hoe meer ik leer over onze systeemcrises in het antropoceen, hoe sterker ik dit onderstreep voor de huidige situatie in de wereld. Een paar jaar geleden dacht ik nog dat we het met technologische vooruitgang wel zouden redden. Ik realiseer me nu dat de situatie veel ernstiger is. Mag het ongemak onze motor worden? De omgang met covid-19 is een eerste oefening hierin. Mijmer jij hier wel eens over? Welke visie hanteren we als houvast?

Het huwelijk van technologie en biologie

Concreet werken we toe naar een circulair Nederland in 2050. Ter referentie is de gebouwde omgeving verantwoordelijk voor 50% van het grondstoffengebruik, 40% van het energiegebruik, 30% van het watergebruik en 35% van de CO₂-uitstoot. We hebben dus samen een enorme opgave in de bouw. Afvalstromen in de bouw die beschikbaar zijn dekken slechts 40% van de behoefte in nieuwe gebouwen en renovaties. Dat betekent dat er dus nog 60% overblijft. We moeten dus gaan kijken naar biobased alternatieven en afvalstromen uit andere sectoren. Circulaire economie = technische cyclus + biologische cyclus. Niet of-of, maar én-én.

Hoe meten we circulariteit?

Circulair bouwen is geen doel an sich, maar een middel om materiaalvoorraden te beschermen (uitputting voorkomen), ons leefmilieu te beschermen (emissies minimaliseren) en waarde te leren behouden, te vergroten en te creëren in onze gebouwde omgeving. In Leidraad 2.0 van Platform CB’23 is een aanzet gegeven voor een kernmeetmethode voor circulariteit in de bouw. Momenteel is nog lastig te kwantificeren of een demontabel bouwwerk circulairder is dan een bouwwerk van hernieuwbaar materiaal, maar daar willen we natuurlijk wel naartoe met een dergelijke meetmethode.

Het is ook zinvol om embodied energy (CO₂-uitstoot door materiaalgebruik) en CO₂-uitstoot door energiegebruik in gebouwen in verhouding tot elkaar te zien. In de grafiek van vastgoedclub RICS is een verhouding van twee staat tot één te herleiden. Met na-isoleren maken we het gebouwgebonden energiegebruik (groen) dus kleiner maar de uitstoot door materialen (oranje) groter, en voor het aanbrengen van PV-panelen geldt hetzelfde.

Bron: Gebaseerd op data van RICS

Functioneel groen

Onder andere Greta Thunberg stelt dat we inmiddels midden in de zesde massa-extinctie zitten. Dus geen probleem voor de toekomst, maar voor het heden. In de gebouwde omgeving zien we langzaamaan een wildgroei ontstaan aan groen. Groene architectuur is in, maar vaak nog overgroeien de mooie groene renderingen het wetenschappelijke en functionele fundament. Een bepaald type groen levert bepaalde baten op, bijvoorbeeld op het gebied van gezondheid, klimaatadaptatie of ecologie. Tijd dat we biodiversiteit en klimaatbijdrage voor de specifieke situatie vooropzetten en greenwashing achter ons laten. Tools als de Klimaatbestendige Stad Toolbox, waarbij verschillende scenario’s naast elkaar gezet kunnen worden (waaronder kostenefficiency) en de Ontwerptool Groene Gezonde Stad zijn nu al goed toepasbaar.

De juiste grondhouding

Er zijn verschuivingen gaande die gepaard gaan bij de verandering van tijdperk. Van de traditionele meer masculiene elementen naar meer feminiene aanvliegroutes zonder de masculiene te vergeten. Delen wordt belangrijker dan bezit, van competitie gaan we naar meer coöperatie, van extrinsiek naar meer intrinsiek en van economie naar steeds meer focus op ecologie. In deze bewustzijnsontwikkeling zien we dat er naast kennis en ervaring ook een belangrijke rol is weggelegd voor welke houding of mindset je aanneemt. Het belangrijkste is dat je vroeg in je ontwerpproces de grondhouding aanneemt om circulair te ontwerpen en bouwen.

Call to action

Bij mij komt een beeld op van een wielerkoers. De overheid en norminstituten als bezemwagen, die de renners van achteren stimuleren om in beweging te blijven. En aan de voorkant een groep koplopers die laat zien wat er mogelijk is als je alles inzet dat je in huis hebt. Nu is het de kunst om als kopgroep op zo’n afstand voor het peleton te gaan fietsen dat je de grote massa (het peleton) laat versnellen. Als je alleen fietst om te winnen, dan mis je het hogere doel uit het oog. Alleen samen maken we kans om de systeemcrises te overwinnen.

Dus welke vis uit de cartoon gaat jou het meest aan het hart? Welke kennis en ervaring heb je op dat gebied en hoe zit het met een nieuwsgierige, daadkrachtige en verbindende grondhouding? Op welke positie in het wielerpeloton ga jij fietsen en wat breng je concreet in je projecten in? Met welke gelijkgezinden trek je op? Ondanks dat we wereld misschien wel individualistischer is dan ooit hebben we elkaar hard nodig om deze systeemcrises het hoofd te bieden. Welke verantwoordelijkheid pak jij?

Deze blog is geschreven naar aanleiding van 8^e Kennisdag (online) van de NVBV met bijdragen van Elphi Nelissen, Ronald Schleurholts, Wouter van Twillert, Harry Nieman, Mantijn van Leeuwen, Willem Böttger en Robbert Snep. Het beeld van het wielerpeleton is geïnspireerd op het gesprek van Cobouw Gamechangers 3.