Op 7 december 2010 vond op de SS Rotterdam een masterclass plaats van Eneco. Samen met ruim honderd vertegenwoordigers van projectontwikkelaars, gemeenten en woningbouwcorporaties werd gezocht naar een antwoord op de vraag: 'Duurzame energie: uitbesteden of in eigen beheer?'. Een verslag.

Eneco heeft onder andere warmtenetten in Rotterdam, Utrecht en Den Haag. Naast deze centrale netten komen er steeds meer decentrale warmte- en koudeoplossingen, samen met gemeenten, corporaties, projectontwikkelaars en andere lokale initiatiefgroepen. Directeur Eneco Warmte & Koude Herman Exalto wijst in zijn openingswoord op het belang van samenwerken en kennis delen: "We gaan van een fossiele-brandstofgedreven economie naar een duurzame economie. Wat Eneco betreft, worden duurzame projecten alleen een succes als we elkaar weten te vinden."

iPhone
De sprekers op deze dag wijzen zonder uitzondering op de noodzaak, de urgentie en de onontkoombaarheid van het overstappen op duurzame energie. Volgens Gerard Vos, hoofdredacteur Platform Duurzaam Gebouwd, zijn er drie oorzaken voor de noodzaak tot duurzaam bouwen: de klimaatcrisis, een tekort aan fossiele brandstoffen en de materialencrisis. "In Nederland zijn we totaal afhankelijk van het buitenland als het om grondstoffen gaat. Binnen acht jaar kunnen we al geen iPhone meer produceren. China heeft het restantje grondstoffen opgekocht en houdt het voor zichzelf. Door de stijgende prijs van olie zullen veel materialen onbetaalbaar worden. We moeten snel op zoek naar alternatieven voor olie."

Professor Jan Rotmans signaleert dat de maatschappij klaar is voor een energieneutrale samenleving. Twintig jaar geleden was 'het milieu' ook belangrijk, maar had nog het aura van streng en sober. Daardoor was het niet makkelijk om burgers voor de goede zaak te winnen. Nu is volgens Rotmans duurzaamheid leuk, innovatief en inspi­rerend.

 'Glocalisering'
Vooral de verschuiving van globalisering naar 'glocalisering' is belangrijk. Op dit moment zijn er volgens Rotmans 250 plannen in Nederland voor lokale energiecoöperaties op het gebied van warmte, zon, wind en smart grid. Over vijf jaar zijn er duizend lokale initiatieven.

Daarmee gaat de samenleving harder dan de politiek aan kan. Tachtig procent van deze initia­tieven zal sneuvelen door gebrek aan ondernemerschap, denkt Rotmans. Maar dat hoort bij een transitieperiode. Nederland kan volgens Rotmans in 2025 energieneu­traal zijn. Voorwaarde is wel dat de overheid niet gaat tegenwerken. "Maak de verandering van onderop mogelijk en beloon ondernemers, investeerders en gemeenten. De rol van de overheid gaat van regisseur naar facilitator, van verbieden naar ruimte bieden. Deze transitie vraagt om een nieuw type dienend leiderschap."

De maatschappelijke veranderingen zullen ook hun weer-slag hebben op de gebouwde omgeving. Rotmans signa­leert een aantal dominante trends: het groen kruipt de stad in (landbouw en grazende schapen op platte daken), gebouwen zijn energieneutraal en leveren soms zelfs energie, het vervoer wordt energieneutraal, en gebouwen worden 'blauwer' (over een paar jaar heeft Nederland de eerste drijvende stad). Daar wilde Rotmans graag een fles whiskey op zetten.

Stadslandbouw
Volgens Vos is het verduurzamen van de gebouwde omgeving vooral een kwestie van slimmer omgaan met bestaande middelen. "Wissel warmte en koudestromen uit. Een supermarkt gebruikt veel koelingen, met de restwarmte van een gemdiddelde supermarkt kun je zo'n 120 huishoudens verwarmen."

En net als Rotmans ziet hij toekomst in stadslandbouw. Vos: "Er wordt nu nog wat lacherig over gedaan, maar gezien de verdichting van de steden en een mogelijk tekort in voedselvoorziening kan stadslandbouw als ecologische motor gaan fungeren. Door het goed in te zetten kun je gemeenschappen op wijk- en dorpsniveau zelfvoorzienend maken qua energie, water en voedsel. Geef alle huurders een eigen stukje grond."

In de nieuwe samenleving die Rotmans en Vos schetsen, wordt de levering van duurzame energie een steeds belangrijker sector. De technologie is er en de markt ook. De vraag is: wie kan zich het beste begeven op deze markt? De bestaande energiemaatschappijen of is dit een dienst die projectontwikkelaars, bewonersgroepen, woningbouwverenigingen en gemeenten in eigen hand kunnen nemen?

Texel Energie
Een succesvol voorbeeld van een bewonersgroep die de levering van duurzame energie in eigen hand heeft genomen, is Texel Energie (TE). De energiecoöperatie wil met duurzame-energietechnologie de huizen en bedrijven op het eiland van elektriciteit voorzien. Texelaars kunnen lid worden van de coöperatie en aandelen kopen.

Directeur Brendan de Graaf van TE: "De omzet van energie op het eiland is ongeveer 28 miljoen euro. Dit geld verdween van het eiland. TE wil dit geld op het eiland houden. Wat we zelf kunnen, doen we ook zelf."

De doelstelling van de coöperatie is: het inkopen en leveren van duurzame energie, het bevorderen van energiebespa­ring en de productie van duurzame energie. Belangrijk bij het opzetten van de coöperatie was dat het een ener­gieleverancier voor en door inwoners van Texel moest worden. Dat betekent: de organisatie beschermen tegen gedwongen overnames en 'one man one vote', zodat niet de kapitaalkrachtigen met meer aandelen het voor het zeggen krijgen.

Ook belangrijk voor TE was een laagdrempelig klanten­contact. Daarvoor werd een ruimte gehuurd in de lokale Rabobank. De Graaf: "Op een gegeven moment hadden we meer klanten dan de Rabobank op Texel." Maar liefst 2.600 leden meldden zich aan en kochten zesduizend aandelen. TE heeft 3.300 aansluitingen, waarvan honderd warmteaansluitingen. Twintig procent van de energiele­vering op het eiland loopt via de lokale energieleverancier. Inmiddels levert TE energie tegen tarieven die liggen onder de groene-stroomtarieven van Nuon. De Graaf: "Maar wij zijn bewust geen prijsvechter. De prijs mag niet leidend zijn. Kwaliteit, betrouwbaarheid en goede service wel."

Keuzen maken
Volgens De Graaf is het belangrijk om een keuze te maken tussen de diensten. Zo werden de activiteiten onderzoek, geothermie en het inzetten van een getijenturbine al snel als onhaalbaar aan de kant geschoven.

In plaats daarvan richtte TE zich op PV-panelen (Photo Voltaic panel oftewel zonnecelpanelen), biovergisting, warmtenet en cloud power (smart grid). Vooral voor PV-panelen was ruimte door het grote aantal boerenschuren met platte daken. Ook biovergisting is eenvoudig te realiseren door de mest­productie, maar ook door de productie van houtsnippers op het eiland.

De financiering van een organisatie die zelf energie wil leveren, is niet altijd eenvoudig, merkte De Graaf. Vaak zijn de eisen aan leningen absurd. Die eisen zijn gestandaardi­seerd en totaal niet van toepassing op een energiebedrijf. "Ga daarom goed in gesprek met je financier en accepteer niet alle eisen", stelt De Graaf. Ook een belangrijk struikel­blok was dat voor banken het financieringsbedrag vaak te laag was en daardoor niet interessant.

Uitbesteden
Dr. Bas van de Griendt, milieumanager Bouwfonds Ontwikkeling, denkt dat het opzetten van bijvoorbeeld een WKO-systeem voor nieuwbouw door een bewonersgroep niet haalbaar is. Zelden worden honderd woningen tegelijk verkocht, waardoor een groep niet te formeren is. Een grootschalig WKO-systeem moet door de projectontwik­kelaar in een vroeg stadium ingezet worden. Kleinschalige oplossingen achteraf, zoals het leasen van een warmte­pomp per huishouden, zijn veel te duur. De energiebespa­ring gaat dan op aan leasekosten. En dat stimuleert de acceptatie van duurzame energie niet.

De acceptatie door burgers van duurzame energie is de kern van het betoog van Van de Griendt. Hij noemt het verlagen van de woonlasten als de belangrijkste succes­factor bij de introductie van duurzame energie, niet het klimaat of de voorzieningszekerheid. Daarom is het frus­trerend dat veel gemeenten roepen dat ze een duurzame ambitie hebben, maar tegelijkertijd wel de hoofdprijs voor een stuk grond willen. Burgers moeten hierdoor dezelfde prijs betalen voor een duurzame nieuwe woning als voor een bestaande woning.

Van de Griendt: "Dat is hetzelfde wanneer je een Toyota Prius koopt en de accu's oplaadt tegen de prijs van benzine. De wereld zou op z'n kop staan. Op de huizenmarkt is dit echter de alledaagse reali­teit." Van de Griendt wil dat het 'Niet meer dan anders'- principe vooropstaat. De consument moet er baat bij hebben. Baat het niet, dan gaat het niet.

Bedreigingen
Er zijn ook bedreigingen. Zo liggen budgetoverschrij­dingen op de loer, zijn subsidies niet altijd zeker, evenals de wereldeconomie. Daarnaast is levering van duurzame energie een nieuwe, innovatieve technologie waarvan bij de corporaties onvoldoende expertise en technische kennis is. Daarnaast zijn er fiscaal-juridische haken en ogen.

Voor woningbouwcorporaties die zelf aan de slag willen, is het volgens Noy belangrijk om eerst goed na te denken en een degelijk ondernemingsplan op te stellen. Nu hebben veel corporaties heel weinig zicht op de exploitatielasten en is er een hoog trial & error-gehalte.

Het uitgangspunt moet zijn: de meest optimale service en technologie voor huurders. Nu ligt de nadruk nog te veel op levering en te weinig op gebruik. Daarnaast is er bij corporaties te weinig kennisontwikkeling en kennisdeling. Ze moeten zich daarom professionaliseren, gaan ondernemen en zich richten op rendement. Daarnaast is een langetermijnvisie belangrijk.

Noy: "Houd een horizon aan van vijftig jaar bij duurzame-energie-installaties. Dat klinkt lang, maar corpo­raties doen dat voor hun huizenbestand ook."

Complex vraagstuk
De conclusie is dat het vraagstuk 'uitbesteden of in eigen beheer' complex is. Uitbesteden of in eigen beheer betekent niet dat alles volledig door een andere partij of volledig zelf gedaan moet worden.

Het is een strategische beslissing die de gehele organisatie raakt en waarbij het vinden van goede samenwerkingsvormen al in een vroeg stadium cruciaal is voor het succes.

Meer informatie Eneco

Foto's: Sicco van Grieken

Foto 1 Professor Jan Rotmans
Foto 2 Dagvoorzitter Elsemieke Havenga
Foto 3 Gerard Vos
Foto 4 Bas van de Griendt