Enkele weken terug was Ruud Veltenaar op weg naar een lezing op Pampus. ’s Ochtends vroeg zat hij in een klein elektrisch aangedreven fluisterbootje op weg naar zijn gehoor op dit mini-eilandje boven Muiden. Kijkend over het windstille water van het IJsselmeer naar de opkomende zon bedacht hij dat hij ergens in de 2e helft van deze eeuw over net zo’n rustige binnenzee van Amsterdam naar Utrecht zou kunnen varen. Nederland zal er namelijk heel anders uit gaan zien. Veel land dat onder of net boven NAP ligt zullen we opgeven en gaat van ‘groen’ naar ‘blauw’. En dit is nog maar één van de toekomstbeelden waarin Ruud zijn gehoor tijdens het congres zal meenemen.

Tekst: Tom de Hoog

Op naar Utopia

“De plek waar we gaan landen, noem ik Utopia voor Realisten”, aldus Ruud Veltenaar. “In die nieuwe wereld hebben we een circulaire en regeneratieve economie met bedrijven die daar goed op zijn ingespeeld. Geen Net Zero klojo’s, maar bedrijven die Netto Positief zijn. Dat zien we nu al dichterbij komen door de vele initiatieven die er zijn op dat gebied. Iets anders wat dan zal zijn opgelost is de huidige ongekende toename van ongelijkheid in de wereld. Die is geschiedenis doordat er dan één economie voor iedereen is.” Dat klinkt aantrekkelijk maar de weg naar die toekomst kan hobbelig zijn, meldt Veltenaar. Zo wijst hij op de fundamentele weeffouten in het bestaande economische systeem die ongelijkheid in onze maatschappij creëert, in stand houdt en soms ook versterkt. “De stress die armoede en ongelijkheid oplevert en de druk die op mensen staat om te presteren voor onze neoliberale economie maakt wel dat in ons land nu één op de zes jongeren gedachten heeft over zelfdoding. En ook dat een derde van de mensen kampt met een burn-out, jonger zijn dan dertig jaar. Dat komt mede omdat we continue moeten leven naar de verwachtingen van anderen en de systemen met de ‘key performance indicators' die we op mensen loslaten.”

Het hoopvolle scenario

Volgens Veltenaar zijn er twee wegen hoe we in onze toekomst kunnen belanden. En de keuzes die we nu maken zijn bepalend voor welke route dat gaat worden. “Het is sowieso een complex probleem omdat bestaande overtuigingen, meningen en waarden overboord moeten voordat we zien wat werkelijk belangrijk is. Veel mensen vinden dat lastig. Laat ik eerst het scenario schetsen dat ik ‘één zwaluw biedt hoop’ noem. In dat hoopvolle scenario voeren wijzelf als mensheid de transities uit die nodig zijn. Noem dit het maakbare scenario waarbij we zelf de regie houden over onze eigen toekomst door de ernstige weeffouten in ons huidige systeem op te lossen.” Wie meer over deze onvermijdelijke transities wil lezen zou volgens Veltenaar het meest recente boek van Jan Rotmans ‘Omarm de chaos’ erbij kunnen pakken. Onder meer de transities in energie, circulair, grondstoffen, de gebouwde leefomgeving, financieel, onderwijs, zorg en landbouw komen daar aan bod. Veltenaar voegt daar een andere aan toe. “De transitie van onszelf, de reis naar binnen die alle mensen zouden moeten maken. Samen met de transities van Rotmans leidt dat naar de onomkeerbare transitie van de inclusieve economie die voor iedereen werkt, uiteraard binnen de planetaire grenzen. Dit is de eerste weg naar onze toekomst.” Overigens hebben we volgens Veltenaar hier nog een jaar of vijftien de tijd voor, want dan sluit dit ‘window of opportunity' zich definitief.

De moeilijke weg

“Bedenk dat de temperatuurstijging nu al niet meer valt te beperken tot 1,5 graad, dat station is ook volgens het IPCC gepasseerd. Het wordt minimaal 2,5 tot 3 graden volgens de meeste wetenschappers”, aldus Veltenaar. “Opwarming zal betekenen dat de miljoenen jaren oude moerassen onder de ontdooide permafrost enorme hoeveelheden methaan gaat uitdampen. Het kantelpunt is over ongeveer vijftien jaar en dat maakt dat het daarna een heel ander verhaal gaat worden om onze utopische toekomst te bereiken. Eenieder in het bedrijfsleven of de politiek die denkt dat er ‘quick fixes’ zijn zit ernaast, want die zijn er echt niet.” Vervolgens gaat Veltenaar in op wat zal gebeuren in dit spoor en dat valt samen te vatten als een totale ineenstorting van het systeem. Maar ook dat is volgens hem ‘goed nieuws' want het brengt ons een betere wereld. “Het betekent dat we teruggaan naar hoe het ooit was in de wereld. Waar het evenwicht tussen de planeet, markt en samenleving weer hersteld is. Terug ook naar ons menszijn en onze menselijkheid. Dat is het scenario waarin we uiteindelijk weer verbonden zijn met de natuur en het bedrijfsleven met de bedoeling en het beseft waarom ze werkelijk bestaat en de financiële systemen niet meer dominant zijn. Zo worden banken weer pure, maatschappelijke dienstverleners in plaats van commerciële geldmachines en is energiesector niet meer in handen van private partijen. Deze tweede expeditie naar Utopia loopt tot minimaal het einde van deze eeuw en zeer waarschijnlijk nog wel een paar generaties langer. Maar we bereiken zo, net als via de andere weg, het ‘Utopia voor realisten.”

Nederland aan zee

Om toe te lichten wat ons te wachten staat, gaat Veltenaar in op een presentatie die hij recent aan bestuurders en directeuren van projectontwikkelaars gaf. Daar schetste hij een toekomstig Nederland aan de hand van een kaart die door Rijkswaterstaat (RWS) met enkele belangrijke stakeholders, waaronder gerenommeerde ingenieursbureaus, is gemaakt. “Die kaart laat ons land zien in de tweede helft van deze eeuw en daarin is bijvoorbeeld het Groene Hart blauw ingetekend, dus water geworden. Grote delen van ons land rond NAP zijn dan opgegeven en onder water verdwenen of overstromen telkens. Grote steden worden omringd door opgehoogde dijken om ze te beschermen. Er komen energie-eilanden voor de kust, maar die bieden geen bescherming tegen het steeds terugkerende en wassende water. Klimaatvluchtelingen komen straks niet alleen van ver, maar ook uit Boskoop, Hazerswoude en Abcoude.” Gevraagd aan een projectontwikkelaar wat dit zou betekenen voor hun grondposities die men anno 2022 in portefeuille heeft, blijkt dat meer dan de helft daarvan straks letterlijk ‘onder water’ staat. Veltenaar stelt vervolgens de vraag of men die posities nu dan nog met droge ogen durft te verkopen voor het bouwen van een woonhuis op ‘eigen grond’. Is dat moreel gezien wel verantwoord en wenselijk? Het idee van Veltenaar is dat dergelijke grondposities in beginsel alleen nog maar in pacht uitgegeven zouden mogen worden. Dat laat de investering deels intact en voorkomt dat de huiseigenaar hoge aankoopkosten voor grond maakt die over vijftig jaar niets meer waard is. Dit alles zou een iets menselijker benadering zijn van het traditionele en inmiddels gedateerde ‘verdienmodel’ dat de ontwikkelaars nog steeds hanteren.

Kunnen mensen veranderen?

Om het geschetste Utopia te bereiken is de mens aan zet. Veltenaar ziet daarbij meerdere factoren die een rol spelen bij de keuzes die mensen maken als het om hun toekomst gaat. “Naarmate problemen complexer en vooral ook onoverzichtelijker worden, kijken mensen steeds meer naar de korte termijn. Of ze morgen halen, is dan veel belangrijk dan een stip op de horizon. Het helpt ook niet dat in de politiek profilering en het electoraat het leidende sentiment is, want men wil wel weer gekozen worden over vier jaar. Ook dat is alleen maar korte termijn. Gebrek aan moreel leiderschap om nu duidelijke keuzes te maken die echt het verschil kunnen maken, is uiteindelijk fataal. Ook zullen de kosten straks een veelvoud hoger liggen dan wanneer we nu de juiste stappen nemen. De tegenwerking komt ook vanuit het bedrijfsleven met alle gevestigde belangen die verstoord worden als het allemaal anders moet. Wat dan ook nog speelt is het overdonderende gebrek aan een gevoel van urgentie bij bijna iedereen. Misschien komt dat omdat we hier nog niet echt hebben meegemaakt wat het gaat betekenen als het klimaat dramatisch verandert.” Veltenaar benadrukt opnieuw de urgentie als het om het bedrijfsleven gaat: “Hoe kun je als jij je zorgen maakt over de toekomst van je kinderen op maandag naar je werk gaan en beslissingen nemen die die toekomst voor hen verkloot? Zijn we zo schizofreen?” Dat Veltenaar zijn boodschap indringend presenteert is daarmee duidelijk. Het is aan iedereen om dat mee te nemen en er wat mee te doen.

Je ontmoet Ruud Veltenaar op het Duurzaam Gebouwd Congres 2022 als een van de keynotesprekers. Bekijk het volledige programma hier.