De bouw(ontwerp)wedstrijd Do-it! 2009 van Agentschap NL leverde onder andere de inzending op van De Drie Hoefijzers. Vijf partijen gekeken naar het energieneutraal inrichten in een referentiegebied in Breda. De energieneutraliteit wordt onder andere gerealiseerd door het oprichten van een eigen energiebedrijf. Een gesprek met Paul Dielissen van AM, installatie-architect Frank Dekkers en Jan-Maarten Elias manager New Business and Innovation bij VBI.

Maak de energieconsument aandeelhouder van zijn eigen energiebedrijf. Zo houdt hij meer geld over, maar minstens zo belangrijk: het milieu wint erbij. “We halen de toekomst naar vandaag”, voorspelt Paul Dielissen, directeur AM Duurzaam, het expert centre voor duurzaamheid van gebiedsontwikkelaar AM.

“Door de gebruiker te betrekken bij het project om de CO₂-uitstoot te verminderen, pak je de gedragscomponent aan bij het energieverbruik.” 

Organisatieconcept
Samen met Frank Dekkers van Duurzame Installatie Architecten en Jan-Maarten Elias van VBI vertelt Dielissen over hun gezamenlijke inzending voor de bouwontwerp-wedstrijd Do-it! “Er waren vijf projectgroepen betrokken bij de ontwerpwedstrijd. Wij hadden als enige een inzending voor een organisatieconcept. Alle andere inzendingen waren bouwtechnisch van aard.”

Drie Hoefijzers
De Drie Hoefijzers in Breda is door het ontwerpteam als referentiegebied gekozen. Deze gebiedsontwikkeling van AM bestaat uit een zuidelijk en noordelijk plandeel. Het zuidelijk plandeel is het verst gevorderd in de uitwerking.

Ongeveer 60% van de Drie Hoefijzers krijgt een woonfunctie. Daarnaast krijgen werk- en horecavoorzieningen een plaats. Het ontwerpteam bepaalde eerst welke eisen vanuit de bewoner, de kantoorgebruiker/eigenaar en de (project)ontwikkelaar konden worden gesteld. Vervolgens werkten zij uit welke technieken nodig waren en werd de energiemaatschappij vormgegeven.

Het doel van de nieuwe energiemaatschappij is om zelfvoorzienend voor energie te zijn, met als uiteindelijk doel om CO₂-reductie te kunnen realiseren. Daarnaast moet de energiemaatschappij een rendabel bedrijf zijn. Alle deelnemers - en dat zijn bewoners, huurders en bedrijven - moeten direct kunnen profiteren van het financieel rendement.

Energymiles
Dielissen schetst de grote lijnen: “Bij de diverse betrokkenen bestaan verschillende energiebehoeften. Die energiestromen moeten zo goed mogelijk gemanaged worden. Als je op de ene plek energie produceert, moet je bekijken waar je deze binnen het gebied weer kunt afzetten. Als je in het hele gebied minder afneemt, dan er geproduceerd wordt, kun je het productieoverschot verkopen aan afnemers buiten het gebied. De opbrengsten hiervan zouden kunnen worden omgezet in dividend, energietegoed of ‘energiemiles’.”

Een andere mogelijkheid is verder investeren in duurzame technieken. Architect Frank Dekkers vult aan: “En dan wordt het heel concreet voor bewoners. Als iedereen verstandig en goed met elkaar omgaat, dan is dat direct in de eigen portemonnee te merken.”

Managen energiestromen
Dekkers ging na welke technische voorzieningen er zijn om duurzame energie te kunnen opwekken en welke bouwtechnische eisen aan de woningen moesten worden gesteld. “Ten eerste moet je zorgen dat het energieverbruik laag is. Dat bereik je met goed geïsoleerde woningen en energiezuinige apparaten”, legt Dekkers uit.

“Vervolgens moet je zorgen dat het energiebedrijf rendabel is. Het goed managen van alle energiestromen in een gebied zorgt voor een enorme verduurzaming van dit gebied.” In plaats van de huidige energiemeter zou volgens hem een digitale meter veel meer invloed hebben op het gedrag van consumenten: “Zo’n ‘smart-grid’ meter geeft véél meer informatie, op elk moment van de dag kun je zien hoeveel energie je huishouden verbruikt. Nu is het vooral een kwestie van bewustworden.”

 “De warmte en koude voor het op temperatuur houden van het binnenklimaat kan komen van warmte- en koudeopslag in de bodem. Maar ook de rivier de Bovenmark zou als bron van warmte en koude kunnen dienen. Net zoals nu al gebeurt bij de pas gereed gekomen Maastoren in Rotterdam.” Daar zorgt de Maas samen met bronnen in de grond voor warmte en koude. Hierdoor is onder meer geen stadsverwarming nodig en wordt de CO₂-uitstoot van het gebouw vrijwel gehalveerd ten opzichte van reguliere bouw.

Omdat energiegebruik en energielevering vaak niet op hetzelfde moment plaatsvinden, moet overtollige energie worden gebufferd in een accusysteem. “Dit kan voor zowel stroom, warmte als koude”, aldus Dekkers. “Op het moment dat de warmte of stroom weer nodig is, wordt het uit de buffer gehaald. Warmte die bijvoorbeeld overdag door de kantoren is opgewekt, kan in de loop van de middag worden gebufferd en ’s avonds weer worden gebruikt voor het verwarmen van de huizen.” Op zoveel mogelijk manieren wordt het energieverlies beperkt.

Bouw ondersteunend
Elias vertelt hoe de bouw ondersteunend kan zijn aan de energiebeheermaatschappij: “Zorg voor een zeer energiezuinig en intelligent vormgegeven casco met voorzieningen voor koeling en verwarming en vrije ruimtes waarin flexibele elektrasystemen kunnen worden weggewerkt. En zet een schermpje centraal in de woning, waarop het energieverbruik en de energieopwekking eenvoudig zijn af te lezen. Dit soort voorzieningen helpt mee bij bewust energiegebruik.”

Naast het goed managen van energiestromen kan gedragsverandering energiegebruik verminderen. Elias vertelt dat dit een belangrijke component in het teamplan is: “De consument staat centraal in ons plan. Als je gedragsverandering kunt realiseren, levert dat veel op. En daarvoor moet je de consument meenemen, zorgen dat hij betrokken wordt bij het reduceren van het energieverbruik. Door deze gezamenlijke interesse en doelstelling is er veel samenhang tussen bewoners, zij helpen en steunen elkaar. De wijk zal hiermee een duurzaam gebied worden, waar het prettig wonen is.”

Installatie-architect Dekkers vult hem aan: “Heel belangrijk is de manier waarop je de energiegebruiker prikkelt. Het moet een spel worden om steeds zuiniger te worden.” Dielissen denkt dat vooral het zichtbaar maken hierbij kan helpen: “Je kunt bijvoorbeeld een grote zuil in de wijk neer te zetten, die met groen aangeeft wanneer energie wordt opgewekt en met rood als er energie wordt verbruikt.”

Dak levert geld op
Maar er zijn meer slimme oplossingen mogelijk om goed met energiebronnen om te gaan. Dekkers zegt hierover: “Woningeigenaren moeten zich ook realiseren dat hun dak waarde heeft, zeker een dak op het zuiden. Op die plaats kan immers energie van wind en zon worden opgevangen. De energiebeheermaatschappij zou zonnepanelen op het dak van particulieren kunnen plaatsen, in ruil voor een vergoeding. Zo levert een dak meerdere partijen wat op!”

De aanschaf van zonnepanelen zou bijvoorbeeld best nog even uitgesteld kunnen worden. Over een jaar of vijf verwacht het ontwerpteam dat de terugverdientijd van een fotovoltaïsch paneel minder dan vijf jaar is. En dan is zo’n paneel snel rendabel.

Ook ziet het ontwerpteam allerlei voordelen van het gezamenlijk eigenaar zijn van de energiemaatschappij. Dielissen verwoordt: “Je kunt als grootinkoper de markt op. En dat betekent dat je inkoopvoordeel kunt halen. Het is dus niet alleen efficiënt en duurzaam, maar kan ook nog goedkoper uitpakken.”

Veel belangstelling
De belangstelling vanuit de markt voor energieneutrale gebieden is groot. Door niet meer in afzonderlijke huishoudens te denken, maar in gebieden, levert schaalvoordeel op. Zo kan een energieneutraal plan sneller realiteit worden. Dielissen tot slot: “De fossiele brandstoffen zijn eindig en de wereld rondom ons verandert razendsnel. Daarom moeten we met elkaar aan de slag. Ik zie alleen maar kansen. We moeten duurzaam zijn, maar wel concurrerend!”

Do-it!
Do-it! Is een initiatief van Agentschap NL, voorheen SenterNovem, waarin jaarlijks vijf teams deelnemen aan een bouw(ontwerp)wedstrijd voor energiezuinige of CO2-neutrale woningen.

De inzendingen voor Do-it! 2009 waren:
1. Drie hoefijzers Breda: hier beschreven.
2. Olympia 20-40 ring Amsterdam: renovatie van energielabel F-G naar label A.
3. Passiefhuis nieuwbouw: met klimaatzones
4. Passiefhuis renovatie Roosendaal: renovatie van rijtjeswoningen
5. Palenstein Zoetermeer: renovatie van galerijflats

Het ontwerpteam
Deelnemende bedrijven aan ontwerpteam
AM (expert centre AM Duurzaam)
DIA Duurzame Installatie Architecten
Exist Energy
KDO Vastgoedontwikkeling
VBI Verkoopmaatschappij BV
Volantis BV

Tekst: Ester Goddijn