Hardenberg wil een klimaatneutrale gemeente zijn. Het nieuwe gemeentehuis past helemaal in deze plannen en vervult een voorbeeldfunctie. Het gebouw, gesitueerd in een parkachtige omgeving in het centrum, is bij oplevering, juli 2012, het meest duurzame gemeentehuis van het Nederland (op basis van GPR Gebouw).

De gemeente Hardenberg is volgens Arie van der Wilt, directeur strategisch beleid van de gemeente Hardenberg, al lange tijd bezig met duurzaamheid. “Onze raad heeft er altijd veel belang aan gehecht. Sterker nog, de raad was unaniem in het standpunt dat duurzaamheid één van de belangrijkste kaders moet zijn binnen het gemeentelijke beleid en heeft daarvoor ook extra geld beschikbaar gesteld. Vanuit mijn functie heb ik uiteraard ook veel te maken met duurzaamheidprogramma’s. Binnen de gemeente zijn wij bijvoorbeeld een project gestart waarbij bewoners met behulp van een speciaal fonds hun woningen kunnen verduurzamen.”

Het gemeentehuis biedt met een bruto vloeroppervlak van circa 10.000 vierkante meter een werkplek aan ongeveer 400 mensen. Van meet af aan is duurzaamheid een belangrijk issue geweest in de planvorming. “Door het bouwproces vanaf de initiatieffase integraal duurzaam aan te pakken, wint het project direct zonder extra investeringen een paar treden op de duurzaamheidsladder”, luidt de overtuiging van de drie bedrijven ‘wiertz = bouw-projectmanagement bv’ (WIERTZ IS), ‘BPA Project & Advies’ (BPA) en ‘DWA’. Zij adviseerden de gemeente ieder vanuit hun eigen expertise, maar werkten daarbij nauw samen aan één gezamenlijk doel: “de implementatie van duurzaamheid van ontwerp tot en met exploitatiefase.”

Menselijke, economische en ruimtelijke aspecten
Hoewel mensen bij het horen van het woord duurzaamheid over het algemeen aan energieverbruik en het milieu denken, gaat het veel verder dan dat. “Het draait niet alleen om trias energetica (klimaatneutraal handelen), maar ook om menselijk welbevinden, economische aspecten en ruimtelijke kwaliteit”, zegt Gertjan Brand van BPA.

De aandacht voor menselijk welbevinden is in het nieuwe gemeentehuis op verschillende plekken terug te zien. “Het is belangrijk dat de medewerkers voor iedere situatie een werkplek hebben waar ze zich prettig voelen. Daarom worden onder meer stilteplekken, inspiratie- en ontmoetingsplekken en concentratieruimtes gecreëerd. Door middel van oranjerieën is het park van buiten naar binnen gehaald. Bovendien wordt het park – binnen en buiten – voorzien van draadloos internet”, vertelt Peter Wiertz van WIERTZ IS.

Behalve aan dergelijke originele toepassingen, is gedacht aan kleine zaken die meewegen in de beleving van de gebruiker. “Hoewel het gemeentehuis een uitgebalanceerd klimaatbeheersysteem heeft, kan er gerust een raampje open worden gezet. Techniek is dienend, niet leidend.”

Wat betreft de economische kwaliteit: het team is niet uitgegaan van de bouwkosten, maar van de total cost of ownership (TCO). “Tegenwoordig kun je sturen op beheer en kun je dus keuzes maken met betrekking tot de kosten op lange termijn. Dat is ook duurzaamheid”, aldus Machiel Karels van DWA.

De grootste ruimtelijke kwaliteit van het nieuwe gemeentehuis, zit hem in de parkeergarage. Brand: “Die is onder de grond, onder het gebouw gesitueerd. Daardoor ontstaat ruimte. Bovendien vermijden we op deze manier een vierkante blokkendoos met verschillende lagen boven de grond. Een grote hoeveelheid beton, asfalt en klinkers rond het oude gemeentehuis wordt dus ingeruild voor een groen stadspark dat kwaliteit toevoegt aan het centrum van Hardenberg. Bovendien verbindt het park het gemeentehuis met de winkelstraten. Ruimtelijke kwaliteit en groen worden dus toegevoegd in plaats van dat de parkeervoorziening ten koste gaat van groen en ruimte.”

Een ander noemenswaardig detail is de manier waarop de diverse verdiepingen met elkaar worden verbonden: het gebouw heeft zes bouwlagen. De oranjerieën lopen daar als een wokkel doorheen.

Van der Wilt en de wethouders Jannes Jansen en Douwe Prinsse verheugen zich op de ingebruikname van hun nieuwe werkplek. “Wij zijn ervan overtuigd dat het ‘huis’ waar wij straks werken en ontmoeten, uitnodigt om nog meer samen te werken. Dit geldt voor collega’s onderling, maar ook voor de samenwerking met de inwoners van onze gemeente.”

Onmisbare klik
Het geheim achter de succesvolle samenwerking tussen WIERTZ IS, BPA en DWA is dat de bedrijven dezelfde filosofie vertegenwoordigen. “Maar ook een klik met de opdrachtgever en andere meewerkende partijen is onmisbaar. Wij zij ervan overtuigd dat het complete proces de kwaliteit van het eindresultaat bepaalt.”

Van der Wilt sluit zich daarbij aan. “Iemand kan nog zo goed in zijn werk zijn, maar als er geen klik is, wordt het toch nog erg hard werken.”

Die klik met de gemeente Hardenberg voert het team zelf terug op hun enthousiasme, gedrevenheid en vermogen om medewerkers van de gemeente bij het proces te betrekken. “Het hele project moet vooral niet óns ding zijn, maar dat van de hele gemeentelijke organisatie.”

Integraliteit en continuïteit
“Duurzaamheid kun je niet bewerkstelligen met een eenmalige actie”, zegt Wiertz. “Het draait om integraliteit en continuïteit. In alle fases blijven we toetsen op de punten ambitie - beleid, techniek en proces. Zonder continue toetsing per fase van het bouwproces en over het bouwproces heen kunnen we geen optimaal duurzaam gebouw realiseren. Gestuurd wordt op budget exploitatie en budget nieuwbouw.”

De drie experts zijn up to date wat betreft de mogelijkheden op het gebied van duurzaamheid met betrekking tot de bouw, de installatietechniek en de bijbehorende processen. “In principe zijn er drie processtappen: één, we gebruiken ons boerenverstand (basiskennis duurzaamheid); twee, we onderhouden contact met hogescholen en universiteiten over de laatste ontwikkelingen en drie, we sturen op duurzaamheid in de gebruik- en beheerfase. Verwachtingsmanagement is daarin onontbeerlijk.”

360-gradenscan
“Omdat ieder project anders is, starten we altijd met een 360-gradenscan”, zegt Karels. “Daarmee verkennen we de mogelijkheden. In Hardenberg kwamen we in die fase een oplossing tegen die vanwege het duurzaamheidsgehalte optimaal aansloot bij het gemeentehuis.” Het team adviseerde de gemeente echter het niet te gebruiken. “De betreffende methode was op het moment van besluitvorming nog niet op grote schaal in de praktijk toegepast. We zouden er een te groot risico mee nemen. En dat zou consequenties kunnen hebben voor de duurzaamheid.”

Een noviteit die eveneens uit de 360-gradenscan naar voren kwam en wel wordt toegepast, is de genius-lamel. “Deze reflecteert zonlicht wanneer de zon hoog staat en verhindert dat een ruimte te veel opwarmt, ook als de lamellen half zijn geopend. Dat scheelt koelenergie in de zomer en kunstlicht in de winter, omdat de horizontale lamellen diffuus licht verspreiden in de kamer. Zo benutten we het zonlicht optimaal”, zegt Karels.

Duurzaamheid nu en later
Als bouworganisatievorm is gekozen voor ‘design, build & maintain’. “De ambitie van meest duurzame gemeentehuis van Nederland bij oplevering is mooi, maar net zo belangrijk is dat het gebouw ook duurzaam blijft in de tijd”, verklaart het team de contractvorm waarbij ook beheer en onderhoud voor twintig jaar tot het takenpakket van de aannemer behoren.

In de gebruiksfase kan de gemeente Hardenberg op simpele wijze de energieprestaties van het gebouw monitoren. “Aan de hand van kritieke prestatie-indicatoren leest de bode af hoe het staat met het klimaat, het energieverbruik en het waterverbruik. Ook kan hij zien of de duurzaamheidsdoelen worden behaald. Het gebouwbeheersysteem werkt met de kleuren rood, oranje en groen. Deze geven eventuele problemen aan. In sommige gevallen kan de bode deze zelf oplossen, in andere gevallen moet hij de partij die heeft getekend voor onderhoud en beheer inschakelen. Al met al zorgt het systeem ervoor dat er proactief kan worden gehandeld”, zegt Brand.

Bovendien, een duurzaam gebouw houdt niet alleen rekening met de eisen van nu, maar ook met de mogelijke functionele eisen van de toekomst: “een gebouw moet geschikt zijn voor veranderende functies. Deze flexibiliteit staat in dienst van de duurzaamheid.”

Om die reden is voor de bouw van het gemeentehuis eerst een casco-opdracht verstrekt. De inbouw is dus in eerste instantie buiten beschouwing gelaten. “In het gebouw worden leidingen, verlichting, sprinklerinstallaties en dergelijke in vloeren en plafonds weggewerkt. Het gebouw is dankzij deze aanpak in de toekomst anders in te delen en daarmee geschikt voor diverse doeleinden.”

Het gemeentehuis wordt een voorbeeld op het gebied van duurzaamheid. Niet alleen voor andere bedrijven in de bouwbranche, maar met name ook voor de inwoners van de gemeente Hardenberg. “In de raadzaal en in exposities in het gemeentehuis worden de duurzame principes van het gebouw toegelicht.”

Meerwaarde
Het is gelukt om zonder meerkosten aan de opdracht van de gemeenteraad – het realiseren van het meest duurzame gemeentehuis van Nederland – te voldoen. Bovendien is de additionele 500.000 euro, die de raad beschikbaar stelde voor duurzame voorzieningen, overbodig gebleken.

“Doordat we van begin af aan integraal duurzaam hebben gewerkt, realiseerden we de ambitie zonder die extra 500.000 euro”, zegt Wiertz. “Uiteindelijk wilde de raad het bedrag deels toch in het gebouw steken en hebben we gekozen voor de eerder genoemde genius lamel, de oranjerieën en een systeem waardoor de serverruimte warmte levert voor de keuken, wat gas in het volledige gemeentehuis overbodig maakt. Dit zijn bijzondere extra opties die het gebouw qua duurzaamheid naar een nog hoger plan tillen.”

Afbeelding: de Architecten Cie.

Tekst: Mirjam van Huet, MCM tekst