Milieukundige en cognitief psycholoog Anjo Travaille (links op de foto) heeft als doel de wereld beter en duurzamer te maken. Hiervoor geeft hij onder meer lezingen en workshops, waarbij de onderwerp ‘weerstand’ en ‘verleiding’ centraal staan. “Beleidsmakers zijn zich niet bewust dat ze burgers altijd in een richting duwen.”

“Ik wil mijn hele leven al bijdragen aan een betere en duurzame wereld. Daarom heb ik in eerste instantie gekozen voor de studie Milieukunde. Tijdens mijn periode bij adviesbureau DHV (inmiddels Royal HaskoningDHV, red) ontdekte ik dat de senior adviseurs niet echt goed wisten waarom het ene project wel en het andere niet slaagde. Daarom heb ik van 2011 tot en met 2013 Neurowetenschappen en Psychologie gestudeerd. Dankzij neurowetenschappen weet ik hoe hersenen fysiologisch werken en psychologie zorgt voor een maatschappelijke koppeling. Tegelijkertijd ben ik met mijn bedrijf Bovenkamers gestart. Hiermee richt ik me op de psychologische kant van de duurzaamheid.”

Weerstand door belangenverstrengeling

“Via-via hoorde ik dat Lars Moratis (een interview met hem staat in Duurzaam Gebouwd Magazine #35, red) met ImpactAcademy de opleiding ‘Psychologie van de duurzaamheid’ organiseert. Ik heb toen direct contact met hem contact opgenomen en inmiddels ben ik als docent hierbij aangesloten. Ik richt me met mijn workshop met name op het onderwerpen ‘weerstand’ en ‘verleiding’. Weerstand ontstaat bij een gevoel van oneerlijkheid of tegengestelde belangen, zo heb ik gemerkt. Burgers kunnen bijvoorbeeld de komst van een windmolenpark als oneerlijk ervaren: terwijl boeren hiermee geld verdienen, vrezen bewoners dat de waarde van hun huis vermindert. Een inhoudelijke weerstand kan zijn dat bewoners bang zijn dat ze niet kunnen slapen door geluidsoverlast. Geld geven helpt dan niet, een garantie geven wel. In zo’n geval helpt het als er een speciaal telefoonnummer beschikbaar is voor bewoners. Als ze niet kunnen slapen, bellen ze het nummer en worden de molens uitgezet.”

Sociale vergelijking werkt beter dan financiële vooruitgang

“Voor de meeste typen weerstand is ten minste een gedeeltelijke oplossing te vinden. Hierbij hoeft geld echt niet altijd doorslaggevend te zijn. Dit blijkt onder meer uit een proef van de Amerikaanse psycholoog Robert Cialdini: in 3 wijken in de staat Californië is energiebesparing op een andere manier gepromoot. In de eerste wijk communiceerde ze over de voordelen voor het milieu, in de tweede stonden de financiële voordelen centraal en in de derde werden buurtgenoten met elkaar vergeleken. Na enkele maanden bleek het effect in de eerste 2 wijken gering en bij de sociale vergelijking bespaarden de bewoners 5 tot 10% van hun energie. Het leuke was dat de bewoners uit wijk 3 zeiden dat ze meer energie bespaarden, omdat het goed voor het milieu of hun portemonnee is. Veelal kiezen mensen eerst, daarna komt de bewuste onderbouwing.” 

“Deze sociale vergelijking is ook te gebruiken op bedrijfsniveau, bijvoorbeeld met een benchmark. Het is van belang dat bedrijven dan wel uit dezelfde branche komen, anders kunnen ze zichzelf niet goed vergelijken. In de Meerjarenafspraken Energie-Efficiëntie (MEE) hebben de grootste bedrijven in Nederland zich verbonden aan energiebesparingsdoelstellingen. Ze staan wellicht niet in alle gevallen heel bewust achter het doel, maar doen mee omdat directe concullega’s ook meedoen en er voordelen zijn op het gebied van handhaving. Ook hierbij is sprake van interventies die zijn gebaseerd op kennis van weerstand en verleiding. Bijvoorbeeld het bieden van handelingsperspectief en sociale vergelijking: laat zien welke maatregelen branchegenoten al met succes hebben uitgevoerd.”

Beleidsmaker moeten zorgen voor duurzame standaardkeuze

“Om verduurzaming in Nederland te versnellen, vind ik dat burgers en bedrijven een duwtje in de juiste richting moeten krijgen van beleidsmakers. Als ik dat tijdens mijn lezingen zeg, krijg ik wel eens te horen dat dit manipulatie is. Daar hebben ze gelijk in, maar in mijn ogen hebben beleidsmakers te weinig in de gaten dat ze bij ieder beleid en initiatief  burgers en bedrijven sowieso in een bepaalde richting sturen. Beleidsmakers kunnen ervoor zorgen dat de duurzame keuze de standaardkeuze is en dat voor milieuvervuilende keuze meer moeite moet worden gedaan. Denk maar eens aan de keuze van vlees: een van de meest milieubelastende keuzes van burgers. Als biologisch vlees goedkoper is, dan kiezen meer mensen hiervoor: een ideale defaultkeuze.”

Een spelelement kan ervoor zorgen dat burgers een bepaald gewenst gedrag uitvoeren.

“Voor mensen is duurzaam gedrag erg onlogisch. Onze hersenen zijn evolutionair gezien namelijk achterop geraakt op onze complexe samenleving. Beschouw ons qua hersenen maar als Neanderthalers op een snelweg. Wij vinden het lastig om langetermijngevolgen te begrijpen of om in actie te komen voor het milieu; dit is te abstract voor onze hersenen. Om die reden werkt voorlichting voor duurzaamheid vaak niet. Gedragsverandering begint niet met kennis, maar met een andere gedrag. Wij mensen willen namelijk consistent zijn en we praten ons gedrag altijd goed. Als we eenmaal iets hebben gedaan, komen de argumenten vanzelf. Krijg je bijvoorbeeld zonnepanelen via de schadevergoeding van de NAM in Noord-Nederland, dan verdiep je je er daarna in en pas je je behoefte erop aan. Deze panelen zijn bovendien goed zichtbaar, dat werkt ook als sociale vergelijking. Als ze eenmaal in jouw wijk komen, dan willen anderen ze ook. De komst van slimme meters is ook een goede stap geweest; hiermee kunnen bewoners exact hun energieverbruik en -kosten op korte termijn bijhouden in plaats van een ‘lange termijn’-rekening.”

Belang van consistentie en garanties

“Het blijkt lastig om Nederland te verduurzamen. Als ik een vergelijking met Duitsland trek: dat land geeft bewoners en bedrijven veel garanties als het gaat om duurzaamheid. Bijvoorbeeld door een prijsgarantie op de lange termijn te bieden voor windmolenstroom. Aan die consistentie hebben ondernemers behoefte. Nederland heeft de afgelopen jaren veel beleidswijzigingen doorgevoerd en biedt te weinig garanties voor verduurzaming en consequenties aan niet-duurzame keuzes. Als onze overheden dit veranderen, dan kunnen we grote duurzame stappen zetten.”

Foto bovenaan: Anjo Travaille (links) tijdens zijn workshop.