Voor de Design Challenge ‘Onze Energie Ons Landschap’ maakte het team van Duurzaam Gebouwd-partner VenhoevenCS, DS Landschapsarchitecten en Studio Solarix een ontwerp dat energie, mobiliteit, architectuur en biodiversiteit op verrassende wijze combineert. Ze noemen het: The Butterfly Effect. Het ontwerp is zo vernieuwend dat een prototype niet lang op zich kan laten wachten. 

Tekst: Reinoud Schaatsbergen
Beeld: VenhoevenCS
Beeld boven: Vlinders tonen volgens Maike van Stiphout een ‘bizarre overlevingsdrift’ bij snelwegen. Door The Butterfly Effect worden zij en andere insecten niet langer meegezogen in de luchtstromen van het verkeer.

De Design Challenge vroeg, zoals de naam doet vermoeden, naar ontwerpen die landschap en energie met elkaar verbinden. Die uitdaging was architectenbureau VenhoevenCS op het lijf geschreven. “Wij werken vaak samen met Maike [van DS Landschapsarchitecten, red.] om in projecten de biodiversiteit te integreren”, aldus Cécilia Gross, architect partner bij VenhoevenCS. Ook met Studio Solarix is Gross al langere tijd bekend, producent van kleurrijke en energieopwekkende gevelpanelen. “Dat was de perfecte partij om ook esthetiek en energetische opbrengstpotentie in het plan te verwerken.”

Biodiversiteit

Met dit sterrenteam werd een uniek voorstel gedaan: een energieopwekkend ‘web’ over een snelweg die door een natuurgebied loopt. Het web is ingevuld met doorzichtige pv-panelen. Tegelijkertijd vormt het een ultralicht ecoduct waarover insecten veilig kunnen oversteken en niet in de luchtstromen van de auto’s en vrachtwagens worden meegezogen en gedood. Bovendien, zo is het idee, daalt de door auto’s uitgestoten stikstof en fijnstof onder het web eerder naar de randen van de snelweg. Zo wordt de bodem met name langs de snelweg verrijkt en niet het heidegebied daarachter. Juist in de zone direct naast de snelweg, waar zich een natuurlijke geluidswal van bomen en struiken kan vormen, is stikstofdepositie een relatief overkomelijk probleem.

Maike van Stiphout van DS Landschapsarchitecten: “De opdrachtgever van de Design Challenge vertelde ons over het gentiaanblauwtje [vlindersoort, red.], wat mij tot de vraag leidde: wat wil die vlinder? Die wil naar de overkant, maar door de zeer ongunstig geplaatste snelweg gebeurt dat niet. Behalve als er file staat. Dán steekt de vlinder over.” Van Stiphout noemt deze vondst ‘haast poëtisch’. “Een dier dat zich aanpast aan ons filegedrag, dat is toch een bizarre overlevingsdrift?” zegt ze.

De ontdekking past binnen de opgave: de challenge-locatie richt zich op de A67 ter hoogte van de Strabrechtse heide, een plek waar dieren vaak migreren. Het web van The Butterfly Effect dient deze migratie weer mogelijk te maken. Een prangende opgave, volgens Van Stiphout, gezien circa 75 procent van alle insecten in recente jaren is verdwenen. “Als je ziet hoeveel zware ecoducten wij bouwen voor onder andere herten, dan kunnen we toch ook lichte bouwen voor insecten? Zij vormen het fundament van gezonde ecosystemen.”

The Butterfly Effect laat een web van energieopwekkende pv-panelen over een snelwegtraject vallen. 

Integraal en esthetisch

Biodiversiteit is slechts één van de vele opgaven die The Butterfly Effect wil aanpakken. “Er wordt door onder andere Rijkswaterstaat vaak naar harde oplossingen gezocht voor klimaat, energie en veiligheid”, aldus Hermen Jansen, architect bij VenhoevenCS. “Als je al die ruimtelijke en technische eisen naast elkaar legt, werk je zomaar met een profiel van 200 meter breed.” De snelweg zelf, zo argumenteert Jansen, beslaat op maaiveld een ruimte waar niets meer aan te doen is. Dus trekt het team de oplossing naar de ruimte erboven, in plaats van bijvoorbeeld pv-panelen in open velden te plaatsen. “In de meest basale versie is ons ontwerp gewoonweg een slimme oplossing voor dubbel ruimtegebruik.”

Gross licht verder toe: “De bodem onder de snelweg is dood en al vergeven. Laat ons dan de bodem ernaast levend houden door zonne-energie op te wekken op een bodem die al in gebruik is.” Zo voorkomt het ontwerp dus meer landgebruik, in dit geval voor zonnevelden. “Daar kleven nog wel vragen aan, zoals over de toegang voor nooddiensten, maar het basisprincipe is dat deze gelaagdheid het concept versterkt.”

Gross benadrukt bovendien de toegevoegde waarde van esthetiek in het ontwerp. “Die is ontzettend belangrijk voor de duurzaamheid”, zegt ze. “Er wordt nog te weinig nagedacht over hoe energiewinning een positieve impact kan hebben op onze leefomgeving.” Van Stiphout beaamt dit: “Die schoonheid is belangrijk om ook draagvlak te creëren voor natuurontwikkeling. Dat mensen ‘wauw’ denken als ze het zien.”

Een impressie van het fijnmazige web dat over de snelweg heen gelegd wordt. In de ‘rasters’ zit een energieopwekkende film van Studio Solarix verwerkt. 

Energetisch

Uniek aan The Butterfly Effect is dat de bijna doorzichtige structuur energie opwekt. Deze innovatie is mogelijk door de bijdrage van Studio Solarix, producent van esthetische PV panelen voor geveltoepassingen. Voor The Butterfly Effect stelde Solarix een energieopwekkende film voor. Hierdoor kan de webconstructie lichtgewicht en lichtdoorlatend blijven, terwijl de rendementen van deze technologie vrijwel gelijk zijn aan ‘traditionele’ PV-panelen.

Een web over een lengte van 3 km zal volgens doorrekening door Solarix evenveel energie produceren als het jaarverbruik van 6.000 huishoudens. Er is ook onderzoek gedaan naar de ‘embodied carbon’, de CO2-inhoud die gepaard gaat met het maken van de benodigde constructie. “We gebruiken best veel materiaal voor de staalconstructie”, zegt Gross, “maar omdat we alleen de zachte zonnefilm gebruiken, besparen we op het gewicht van glas van reguliere zonnestroominstallaties.” Volgens de berekening van Studio Solarix zal The Butterfly Effect daardoor een drie keer lagere CO2 uitstoot hebben dan een even groot zonneveld. “Bovendien blijft hierdoor levende bodem vrij voor andere ruimteclaims, zoals natuurontwikkeling.”

Voor automobilisten is het web geen obstakel, maar juist een fraai aanzicht omdat de pv-panelen lichtdoorlatend zijn.

Van poëzie naar pilot

The Butterfly Effect is met recht een uniek concept te noemen. Het team wil het daar echter niet bij laten. “Het moet geen papieren plan blijven, maar handelingsperspectief bieden”, zegt Jansen. “We zijn met dit soort ontwerpend onderzoek continu bezig om het evenwicht te bewaren tussen poëzie, visie en de praktische mogelijkheden. Die zigzag is ontzettend interessant en we zoeken daarbij altijd de grenzen van het (nu) mogelijke op. Daarom wordt het tijd dat we dit in een prototype echt gaan uitwerken.”

Of het project doet wat het doet, weet het team pas zeker in de uitvoering. Het enthousiasme is er al bij initiatiefnemers achter de Design Challenge, onder wie Staatsbosbeheer, Rijkswaterstaat en Kunstloc Brabant. “We zijn in gesprek met deze partijen in gesprek om te zien hoe dit tot stand kan komen”, aldus Gross. “Natuurlijk moeten we daar ook een sponsor voor hebben, dus we zien dit ook wel als een open call. Een prototype hoeft bovendien niet meteen een heel snelwegtracé te zijn, het gaat vooral om de aanleiding, om mensen verder te laten denken.”

Het is dus nog wachten tot de vonk overslaat bij de juiste partij. Heb jij je laten inspireren door dit unieke concept? Neem dan gauw contact op met het projectteam via VenhoevenCS.

Ook is The Butterfly Effect dit jaar te zien op de Dutch Design Week. Benieuwd? Lees hier meer.

Impressie van The Butterfly Effect in de Strabrechtse Heide, waarbij het twee natuurlandschappen met elkaar verbindt.