Technische snufjes in woningen moeten ervoor zorgen dat het binnenklimaat dagelijks optimaal is. Toch weten bewoners vaak niet hoe ze hun woning optimaal gezond kunnen houden en gaan ze hun eigen weg. Voor de sector schuilt de opgave in bewonerscommunicatie en het vergroten van comfort en bedieningsgemak van gebouwsystemen. Deze conclusie bleek uit het seminar Gezonde Gebouwen, gehouden bij IMd Raadgevende Ingenieurs te Rotterdam.

De locatie zag er niet altijd zo uit. In 2011 werd een oude, functieloze fabriekshal onder handen genomen en moest een modern kantoorpand huisvesting geven aan de specialist in circulaire constructies. Flexplekken, gebruik van duurzame materialen en veel groen vormden belangrijke uitgangspunten bij de verduurzaming.

“Wij geloven erin dat onze mensen beter presteren in een gezonde omgeving met veel groen”, gaf Duurzaam Gebouwd-expert en directeur IMd Pim Peters aan. “Om ons verduurzaamde kantoor groener te maken legden we vorig jaar een plukkruidentuin aan. Het gewas is eetbaar en draagt voor ons bij aan een bijzonder en gezond leef- en werkklimaat. We realiseerden de tuin in samenwerking met de Rotterdamse Munt.”

Vanuit die stichting legde Ingrid Ackermans de nadruk op de voordelen van een gezonde stad en een gezond gebouw. “Door deze tuin zorgen we niet alleen voor diversiteit en een groener binnenklimaat”, vertelde Ackermans hierover. “Werknemers hebben de mogelijkheid om door de tuin te lopen dankzij de stepping stones, kunnen zelf planten plukken en eventueel consumeren. Dit alles maakt dat er bij IMd een groeiende interesse is voor de groenbeleving op het werk.”

Ondermaatse binnenlucht als realiteit

Niet alleen in de kantooromgeving is er een urgentie te proeven om groener en gezonder te worden. Dagvoorzitter Marvin van Kempen gaf dan ook een situatieschets van de urgentie om Nederlandse woningbouw weer gezond te maken. “Uit een recent onderzoek van het Longfonds blijkt dat 1 op de 7 Nederlandse huizen een ondermaatse binnenlucht hebben. Hierbij gaat het onder andere om te hoge concentraties fijnstof en CO₂-waardes.” Deze ongezonde elementen leiden tot concentratieproblemen en slechter slapen, maar bewoners lijken weinig aandacht te hebben voor het binnenklimaat. “90% van de huishoudens bekommert zich niet om de kwaliteit van de binnenlucht. Kunnen we bewoners dan wel enthousiast krijgen voor verduurzaming met gezonde concepten, of moeten we de nadruk leggen op zaken als comfort, weinig geluidsoverlast en meer ruimte?”, aldus Van Kempen.

TU Delft onderzocht deze wensen en belangen van bewoners, waaruit onder andere bleek dat een woning een gezond en comfortabel leven moet ondersteunen. “Daarnaast geven bewoners aan dat de systemen in een woning behapbaar en controleerbaar moeten zijn”, gaf Stella Boess van TU Delft aan. “We onderzochten de beweegredenen van bewoners als onderdeel van de 2nd skin pilot, waarin we woningen uit 1952 een tweede huid geven. Binnen tien maanden werden de tochtige woningen met verouderd binnenklimaat onder handen genomen en energieneutraal gemaakt.”

De renovatie zorgt vanzelfsprekend voor verandering voor bewoners. Zo moeten ze wennen aan een nieuwe omgeving en andere installaties en technologieën in hun huis. “We wilden erachter komen hoe de bewoners dit ervaren en zorgden daarom voor monitoring van het binnenklimaat. Daarnaast richtten we ons op het leefpatroon en de beleving.” Door 3 Office Vitae-sensorboxen per huis te installeren werd onder andere CO₂, temperatuur, licht en beweging gemeten. “Hieruit bleek dat er gemiddeld lage waardes van CO₂ werden geconstateerd, met soms wat uitschieters in bepaalde ruimtes. Daarnaast bleek dat er minder uitschieters waren in de binnentemperatuur als het buiten warm was.”

Bewoner als risico

Een ander belangrijk inzicht is de manier waarop de bouw- en vastgoedsector naar de bewoner kijkt en zijn invloed op gebouwsystemen. “We zien de bewoner vooral als risico voor de werking van installaties en technologie. Installateurs geven dan ook aan dat ze in woningen zien hoe systemen worden uitgezet om stroom te besparen.” Tegelijkertijd merkt de bewoner dat hij te weinig informatie krijgt over zijn woning en de technologie die erin zit. “Vaak hebben ze geen idee wat alle knoppen doen. Het driestanden principe is bijvoorbeeld al te ingewikkeld voor bewoners. Daarnaast willen ze controle hebben over de ventilatie en het uit kunnen zetten indien nodig.”

Het vergt dus nog aanpassingen en acties om behoeften van bewoners goed in te vullen. Zo is het belangrijk om direct relevante informatie te geven in alledaagse taal. “Verder is het zinvol om bewoners te laten weten wanneer ze wel en niet de ramen mogen openen.” Ook is het goed om speciale aandacht te geven aan de bedieningselementen in huis. “Deze hebben een sleutelrol, omdat bewoners daarmee zelf een gezond huis kunnen creëren. De uitdaging is om de bediening zo eenvoudig mogelijk te maken.” Door vervolgens goed te monitoren is het mogelijk om processen te verbeteren en te optimaliseren. “Geef dit onderdeel wat tijd. Het duurt een aantal seizoenen om gewoontes te veranderen, dus gooi niet meteen de handdoek in de ring als er geen kanteling plaatsvindt”, adviseert Boess.

Het 2nd skin-project pakt woningen integraal aan en renoveert ze naar hedendaagse maatstaven

Hoe het ook kan

Niet alleen in de woningbouw is een verandering in verduurzaming merkbaar. Ook in zorgcomplexen en scholen is het binnenklimaat het gesprek van de dag, waarbij de media vooral aandacht besteedt aan in slaap sukkelende docenten en leerkrachten. Reden te meer om samen met associate Jacco Paauw van ARUP een kijkje te nemen naar hoe het ook kan: toekomstbestendige, gezonde en flexibele schoolgebouwen. “We hadden een meerjarige samenwerking met het ontwerpteam om optimaal van de opgedane kennis te profiteren en in alle gebouwen van Saxion College in te zetten. Focuspunten waren onder andere circulair en remontabel bouwen, de flexibiliteit waardoor we snel ruimtes van elkaar kunnen scheiden of juist samenvoegen en de frisse lucht in de klaslokalen en in andere ruimtes van de school.”

Om dat comfort en die gezondheidseisen in de kaart te spelen werd ingezet op verdringingsventilatie en thermische activering via de prefab betonvloeren. “Er zijn diverse voordelen aan deze manier van ventileren toe te wijzen. Ten eerste is er minder luchtweerstand en speel je lager energieverbruik in de hand. Daarnaast is er aanwijsbaar schonere lucht met lagere snelheden en is de koeling effectiever. Daarnaast is deze manier van ventileren maximaal flexibel.”

Het klimaatconcept van verdringingsventilatie en betonkernactivatie uitgelegd

Met het parametrisch ontwerpen bood Paauw de deelnemers een kijkje in de ontwerpkeuken van Arup. Met geavanceerde computersimulaties kan Arup al in een vroege ontwerpfase de duurzaamheid van plannen optimaliseren en de architect handvatten geven bij het ontwerpen van zeer duurzame, gezonde en flexibele gebouwen en omgevingen. Zo is voor het project Smakkelaarspark binnen het fijnmazige mozaïek van de architecten met computersimulaties de optimale positie van de woonvolumes bepaald. Met het doel om een gezond park met gezonde woningen te creëren met maximale bezonning in het park én in de woningen, minimale geluidsniveaus in het park en in de woningen, voldoende dakoppervlak voor PV-panelen en voldoende zicht op alle plekken in het park (sociale veiligheid).

We zijn er nog niet

Om alle gebouwen zo gezond als Saxion te maken vond Ivo Hanssen dat er nog wel het een en ander mag veranderen in de bouw- en vastgoedsector. “We moeten bij de eindgebruiker meer bewustwording creëren en deze partij moet de teugels weer in handen krijgen. Het mooiste zou zijn als bewoners afdwingen dat zij een gezonde woning krijgen en de rekening niet betalen totdat het gebouw aantoonbaar in het welzijn voldoet”, vertelde Hanssen.

De nadruk ligt volgens hem nog te veel op het energetische en isolerende vermogen. “In plaats van of je je goed voelt in een woning en wat het voor je gezondheid doet, richten we ons meestal op de schil en de energie die we kunnen besparen.” Dat komt onder andere doordat bewoners actief vragen naar energiebesparing en de kostenbesparing die dit met zich meebrengt. Gezondheid blijft in de uitvraag vaak een ondergeschoven kindje. “Dit verandert pas op het moment dat we de eindgebruiker meer informatie geven over de mogelijkheden om het binnenklimaat te upgraden. Als we de impact van een gezond gebouw versus een ongezond gebouw duiden, dan kunnen we hier stappen in zetten. Daar hebben we wel iedereen uit de markt voor nodig. Daarom dagen we alle partijen uit om met ons mee te denken en mee te werken aan innovaties die het voor de bewoner eenvoudiger maken om de knoop voor duurzaamheid en gezondheid door te hakken.”

Bekijk de volledige terugblik op DuurzaamGebouwd.nl.