De bouw stoot als sector een immense hoeveelheid CO₂ uit. Wat komt daar nog bij als aan de bouwopgave wordt voldaan? Lees wat Hans Korbee zegt over wet- en regelgeving, heilige huisjes en het samenvoegen van de EPG en de MPG. “De tijd voor dromen, denken en dralen is op, maak van 2022 het jaar van durven en doen.”

De bouw is verantwoordelijk voor bijna 40% van de nationale CO₂-uitstoot. En er zijn voorstellen om nog 1 miljoen woningen toe te voegen aan de huidige voorraad. Maar het ontbreekt aan wet- en regelgeving om dit zodanig te realiseren dat de actuele klimaatdoelen binnen bereik blijven. Dit terwijl vrijwel iedereen volgens de minimumeisen uit die regelgeving bouwt. Er zal dus op de kortst mogelijke termijn iets moeten veranderen. Te beginnen met het slechten van enkele heilige huisjes en het herzien van enkele keuzes uit het verleden, die wel erg ongelukkig blijken uit te pakken.

Veertig jaar ervaring met energiebesparing in de bouw hebben me geleerd dat er altijd koplopers zijn die beter bouwen dan de minimumeisen verplichten. Maar de mainstream doet dat niet. Alle onderzoeken die RVO en voorgangers hebben verricht, laten zien dat in 80% à 90% van de projecten de vigerende minimumeisen gezien worden als de te realiseren waarde.

Mijn ervaring leert ook dat het steeds gelukt is om de minimumeisen aan te scherpen zonder dat er echt problemen ontstaan. Innovaties als isolatie van de begane grondvloer, hr-ketel, hr-glas en pv-panelen waren aanvankelijk zeer kostbaar, maar werden dankzij doorontwikkeling en massale toepassing steeds rendabeler. Innovatie gaat stap voor stap, altijd.

Een belangrijke stap vooruit kwam eind 1995 toen de maatregelvoorschriften plaatsmaakten voor prestatie-eisen. Deze boden vrijheid tot persoonlijke keuzes, accent op passief bouwen, betere benutting van zonne-energie, efficiëntere installaties, etc. Dankzij het ondersteunen van koplopers, realiseren van praktijkvoorbeelden en veel communicatie-activiteiten lukte het om stap voor stap richting energieneutraal op te schuiven. Mijn conclusie: regelgeving met prestatie-eisen die stapsgewijs worden aangescherpt, is goed mogelijk en zelfs noodzakelijk om vergaande milieudoelen te realiseren.

Easy to do?

B.J.Fogg, een invloedrijke onderzoeker aan de Stanford University, betoogt dat gedragsverandering kansrijk is als drie factoren samenvallen: motivatie, gemak en momentum. Nieuwbouw is bij uitstek zo’n moment. De motivatie om dan duurzamer te bouwen is bij vrijwel alle betrokken partijen aanwezig. De wil is er wel, de gelegenheid ook, maar als je voortdurend wordt afgerekend op de laagste prijs wordt het wel erg moeilijk gemaakt. Dan lukt het alleen als regelgeving voor een level playing field zorgt.

De afgelopen vijf jaar is hard gewerkt aan de ontwikkeling en invoering van de eisen BENG 1, 2 en 3 als Nederlandse vertaling van de Europese EPBD-richtlijnen. Mijn bezwaren in 2016 dat hiermee de Trias Energetica van mantra werd gemodificeerd in een dogma werden weggewuifd. Nu zitten we opgescheept met regelgeving die vrijwel niets bijdraagt aan het beoogde doel - betaalbare reductie van het energiegebruik - maar wel zo complex is dat alle opleidingscapaciteit tekortschiet voor het maken, controleren en handhaven van berekeningen die in feite overbodig zijn.

Natuurlijk, je moet voldoen aan Europese regelingen en aandacht voor oververhitting is eindelijk een vereiste. Maar als we beseffen dat de huidige eisen aan nieuwbouw, zoals hoogleraar Andy van den Dobbelsteen al geruime tijd verkondigt, onvoldoende toekomstbestendig zijn en onvoldoende bijdragen aan de klimaatdoelstellingen, moeten de regels snel worden verbeterd. Te beginnen door ze te vereenvoudigen, less is more. Dus door te schrappen wat door de tijd is achterhaald. En, zoals ik daarna zal toelichten, door het samenvoegen van de EPG en de MPG tot één rekenmethode en één prestatie-eis.

BENG 1 en 3 overbodig

BENG 1 beoogt een vangnet te zijn om te voorkomen dat er lekke woningen worden gebouwd, die hun vermeende energie-efficiency ontlenen aan de aansluiting op een duurzame bron met een onzekere levensduur. Het Bouwbesluit biedt echter al lang een dergelijk vangnet. De minimumeisen daarvan zijn in de loop der jaren zoveel aangescherpt, dat hieraan weinig meer te verbeteren valt. Slechts in zeer bijzondere gevallen leidt BENG 1 tot substantiële maatregelen die dan vrijwel steeds verre van kosteneffectief zijn. Zo wordt de bewoner hierdoor opgescheept met extra kosten, die in geen verhouding staan tot de energiebesparing.

BENG 3 beoogt de toepassing van duurzame energie op gebouwniveau te stimuleren. Op zich is het al merkwaardig dat een macrodoelstelling - meer inzet van energie uit duurzame bronnen - zo gedetailleerd wordt vertaald naar elke individuele nieuwbouwwoning. Maar door het succes van pv-panelen en door de eis van aardgasvrij bouwen wordt in veruit de meeste projecten al voldaan aan deze eis. En voor situaties waarin dit redelijkerwijs niet goed mogelijk is, is er een geitenpaadje geconstrueerd om niet te hoeven voldoen aan de eis. Het lijkt op humor, een geitenpaadje bieden voor een overbodige blokkade, ware het niet dat er zoveel werk aan de winkel is in de bouw.

BENG 2 is slechts het halve verhaal

Na het schrappen van BENG 1 en 3 resteert BENG 2. Naast kritiek op deze eis - te slap, weinig realiteitsgehalte, geen garanties, geen link met huishoudelijk verbruik, opslag of met mobiliteit - dringt steeds breder het besef door dat BENG 2 slechts het halve verhaal vertelt. Op het moment van de sleuteloverdracht heeft de helft van de CO₂-uitstoot al plaats gevonden door de productie van materialen en het bouwen zelf. Als we de CO₂-uitstoot snel willen reduceren, moeten we ingrijpen op de CO₂-uitstoot die nu plaatsvindt. En bij nieuwbouw is dat vooral de CO₂-uitstoot door materiaalgebruik. De aangekondigde halvering van de MPG-eis in 2030 komt daarbij als mosterd na de maaltijd. Mantijn van Leeuwen heeft ons voorgerekend dat als we tot die tijd blijven doorbouwen zoals nu, we in 2030 ons totale CO₂-budget voor de bouw - om binnen 1,5 graad te blijven - al hebben verbruikt.

Het hoofdkantoor van Triodos, een project dat sterk scoort op energie- en materiaalgebruik (foto: Bert Rietberg voor J.P. van Eesteren).

Waterbed-effect

Bij het ontwikkelen van de MPG is ooit een merkwaardige keuze gemaakt. Hoewel de naam ‘MilieuPrestatie Gebouwen’ anders suggereert, gaat de bepalingsmethode alleen over het materiaalgebruik. Anders dan in de Europese norm 15804, is de milieubelasting door het energiegebruik in de gebruiksfase eruit gehaald. Hiervoor hadden we in Nederland immers al de energieprestatie van gebouwen, de EPG. Hierdoor stelt de wetgever twee eisen die elkaar tegenwerken. Meer isolatie, meer pv-panelen, een uitgebreidere installatie, et cetera verbeteren de EPG, maar verslechteren de MPG. Het waterbed-effect is haast gekmakend. Wanneer doe ik het goed, wat is optimaal? Het leidt tot veel desinformatie en verkeerde uitspraken, bijvoorbeeld in Cobouw: ‘Isolatie is slecht voor het milieu’. Gelukkig zijn er oplossingen voor dit dilemma voorhanden en deze krijgen onder meer in de Whole Carbon Aanpak van de Dutch Green Building Council ook in Europees verband de aandacht.

Samenwerking bedrijfsleven, wetenschap en overheid

De noodzakelijke doorbraken op dit taaie dossier, waarover The fixers al enkele boeiende podcasts hebben gemaakt, zijn alleen mogelijk door samenwerking. Het bedrijfsleven is op dit moment zeer bereidwillig en loopt met enkele dossiers al voorop. Maar zij eisen wel een level playing field, voorspelbaarheid en continuïteit. Door het stellen van een integrale prestatie-eis, en deze periodiek met vooraankondiging aan te scherpen, kan aan deze wensen goed worden voldaan.

De wetenschap zal op korte termijn moeten komen met robuuste uitspraken over de essenties binnen dit dossier. Een mooie uitdaging. Parallel daaraan kunnen onderzoekers voor de middellange en lange termijn werken aan de verdere verfijningen en innovaties die hard nodig zijn voor het einddoel: een bouweconomie die in 2050 volledig circulair is.

De overheid staat voor de uitdaging om na tien jaar slakkengang opeens te versnellen. Laat de heilige huisjes BENG 1 en 3 vallen, hef de split incentive tussen energie- en materiaalgebruik op, accepteer niet langer dat de bouw verdeeld is over vier klimaattafels en kondig een reeks aanscherpingen van de prestatie-eisen aan. De tijd voor dromen, denken en dralen is op, maak van 2022 het jaar van durven en doen.

MPG snel verbeteren

In de vier jaar dat gewerkt is aan de transitieagenda voor de circulaire bouweconomie is steeds breder het besef doorgedrongen dat de MPG verre van ideaal is, maar wel het beste instrument is dat we momenteel voorhanden hebben. In 2023 moet het basiskamp voor de circulaire bouweconomie volledig zijn ingericht om vervolgens echt meters te kunnen maken. Daarvoor moet de MPG op drie essentiële punten zijn verbeterd en beproefd.
1 Zoals hiervoor genoemd, moet het energiegebruik in de gebruiksfase onderdeel vormen van de berekening.

2 Er moeten afspraken worden gemaakt over hoe de CO₂-uitstoot netto contant kan worden gemaakt. Hoe verrekenen we een ton CO₂ die over 10, 25, 50, 100 jaar wordt uitgestoot met de uitstoot van nu?

3 De Milieudatabase moet voldoende keuzevrijheid bieden, zodat de eisen scherp kunnen worden gesteld en toch realistisch blijven.

Kan niet, mag niet, wil niet

De reacties op deze blog zullen voor een aanzienlijk deel bestaan uit het oer-Hollandse drietal ‘kan niet, mag niet, wil niet’. Om met de laatste te beginnen: net als bij de coronapandemie hebben we eigenlijk niet zoveel te willen. Desnoods zullen Europa en de rechter ons dwingen. Het ‘mag-niet-argument’ heb ik zo vaak gehoord, dat ik een team onder leiding van hoogleraar Chris Backes hiernaar onderzoek heb laten verrichten. De uitkomst laat zich raden: als we ons aan bepaalde administratieve regels houden, mag het nationaal en Europees wel.

Dan blijft ‘kan niet’ over. Te snel, te kort door de bocht, te veel weerstand bij diverse instanties en partijen. Natuurlijk, het zal niet direct perfect zijn, maar we kunnen toch wel iets snel en succesvol oppakken in ons gave landje?

Relatie met circulair bouwen

Niet de schaarste aan grondstoffen, niet bouw- en sloopafval, maar het afvalproduct CO₂ is op dit moment veruit het grootste probleem van de lineaire bouweconomie. Groot en urgent, en toch onderbelicht in de meeste plannen voor de bouw. Over het einddoel 2050, meten, en aspecten als biodiversiteit, adaptiviteit en welzijn, vertel ik meer in mijn volgende artikel.

Bron afbeelding onder: Een inventariserend onderzoek naar een uniforme meetmethode voor circulair bouwen; Rijksdienst voor Ondernemend Nederland.