Wat zijn de actuele knelpunten in de energietransitie? Die onderwerpen vormen de basis van een serie events van Stroomversnelling, genaamd De Shift, waarin op basis van praktijklessen concrete oplossingsrichtingen worden aangedragen. Op 13 april staat in Amersfoort, tijdens de vierde aflevering in deze reeks, de samenwerking bij de wijkaanpak centraal.

In de aanloop naar De Shift IV interviewde Anton Coops expert Sjoerd Klijn Velderman (beide Stroomversnelling) over bovenstaand onderwerp. Klijn Velderman vertelt hieronder over succesvol samenwerken in de energietransitie en geeft uitleg over de verschillende programmaonderdelen.

De aanleiding: vertraging in de wijk

Klijn Velderman: “Als een wijkaanpak slaagt, dan is het eindresultaat vaak dat de bewoners onderling meer en fijner contact hebben. Verder wordt dan ook de gemeente als een betrouwbare partner gezien en beseffen corporaties dat ze hun beperkte tijd beter kunnen inzetten voor het beschikbaar houden van betaalbare en prettige huurwoningen. Maar zo begint het proces zeker niet.

Veel woningcorporaties die al eerder hebben deelgenomen aan De Shift geven op dit moment aan dat, zodra ze concreet aan de slag willen gaan in de wijk, ze geconfronteerd worden met vertraging en stroperige processen. Des te vervelender is het als zo’n corporatie al veel werk heeft gemaakt van het ‘plannen van de energietransitie’. De ene keer ligt het aan de planning van de gemeente, de andere keer is het de netbeheerder die roet in het eten gooit. Daarnaast zie je ook wijken waar iedereen in principe klaarstaat om te beginnen, maar waar de samenwerking tussen de verschillende partijen toch nog niet gesmeerd loopt.

‘We willen laten zien dat het helemaal niet zo raar is dat je elkaar af en toe even niet kunt luchten of zien’

Ik heb het afgelopen jaar een aantal sessies gedaan met vertegenwoordigers van corporaties, gemeenten en netbeheerders en dan hoor je vaak precies tegenovergestelde klachten en verzuchtingen bij de verschillende partijen. Een corporatie ziet bijvoorbeeld dat de Wijkuitvoeringsplannen nog niet klaar zijn, of dat het elektriciteitsnet pas over tien jaar verzwaard kan worden. Maar een netbeheerder als Enexis - ook aanwezig bij De Shift IV - zegt dan: wij kijken naar de gemeenten en corporaties die nu al heldere plannen hebben. Die staan bovenaan ons lijstje. Hoe concreter je plan, hoe sneller je aan de beurt bent.

Deze keer gaat De Shift over de vraag hoe je vanuit de opgave die er ligt, omgaat met dit soort aanloopperikelen. Of je nou bezig bent op wijk-, dorps- of stadsniveau: in de eerste fase krijg je bijna altijd te maken met dit soort problemen. Het hoort er gewoon bij en daarover gaan we het met z’n allen hebben.”

Gaat het om aanloopperikelen of is het meer een synchronisatieprobleem?

“Allebei. De constatering dat die ander zijn huiswerk nog niet heeft gedaan, waardoor je zelf geen tempo kunt maken, zie ik als een onderdeel van de aanloopperikelen. Maar je kunt het ook vergelijken met een horloge. Alle deelnemende partijen kun je zien als tandwielen die in elkaar moeten grijpen om dat Zwitserse klokje goed te laten lopen. Wat je natuurlijk wilt, is een regelmatig tikkend uurwerk, zodat we straks de opgave op tijd af hebben.

Wijkaanpak in Eindhoven.

Op dit moment draaien we echter nog niet zo lekker. Sterker nog, er komt tijdens De Shift een aantal casussen langs, die een fase kenden waarin partijen bijna de handdoek in de ring gooiden. Zo’n existentiële crisis blijkt vaak precies het moment te zijn dat de partijen beseffen dat de focus verlegd moet worden naar de aanpak van het proces als geheel. Door die omslag in het denken gaan ze vervolgens meer synchroon lopen. Ik noem dat crisismoment voor mezelf de valley of death van de wijkaanpak. Het groeit je boven je kruin en je zakt door je hoeven. Maar als je daar doorheen komt, gebeuren er vaak mooie dingen.”

Er bestaat toch ook beleid dat erop gericht is om al deze processen te sturen en te stroomlijnen?

“Zeker. Als je van bovenaf kijkt, hebben we allereerst internationale klimaatafspraken en vervolgens nationale prestatieafspraken. Dat beleid is vertaald naar regionale RESsen en op gemeentelijk niveau naar de Transitievisie Warmte en de Wijkuitvoeringsplannen. Die Wijkuitvoeringsplannen zijn ook getimed. Bij de ene gemeente verloopt dat proces wat concreter dan bij de andere.

Als je vervolgens naar de corporaties kijkt, doen die feitelijk hetzelfde. Ook daar zie je prestatieafspraken en de ene corporatie heeft die al echt vertaald naar beleid, terwijl de andere nog steeds geen duidelijk idee heeft. Op het niveau van het Wijkuitvoeringsplan moeten die twee werelden vervolgens bij elkaar komen. En ondersteund door de netbeheerders moeten gemeente en corporatie gezamenlijk het juiste ritme zien te vinden. Dat is waar het op dit moment om draait in de energietransitie.

Aan de casussen die langskomen tijdens De Shift IV - onder andere twee wijken uit het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) - zie je goed welk proces er is doorgemaakt. Sommige projecten zijn al jaren geleden vol vuur en passie gestart. Maar op een gegeven moment moeten de partijen bij elkaar komen en het samen gaan waarmaken. Dan gaat er opeens veel mis. En zoals ik al zei: op het moment dat alles lijkt in te storten, zie je dan vervolgens tóch die doorstart. Je bent dan met elkaar door een soort rijpingsproces gegaan.

In De Shift IV willen we laten zien dat het helemaal niet zo raar is dat je elkaar af en toe even niet kunt luchten of zien. Maar je moet wél met elkaar het doel hebben dat je in een bepaalde wijk het optimale wilt bereiken voor de inwoners. Als professionals sta je aan de lat om dat te faciliteren.”

Hoe ziet het programma van De Shift eruit?

“We beginnen met een keynote van Paul Iske van het Instituut voor Briljante Mislukkingen. Hij daagt je uit om kritisch naar je eigen casus te kijken, maar dan zonder meteen in de verdediging te schieten over dingen die verkeerd zijn gegaan. Aan de hand van een paar mooie voorbeelden laat hij zien wat het oplevert als je openstaat voor de lessen die je kunt leren van je eigen mislukkingen in de wijkaanpak.” Een voorproefje hiervan geeft Iske zelf in deze teaser:
 

“Daarna gaan we verder met vier deelsessies. De twee casussen uit het PAW-programma zijn ’t Ven-Lievendaal in Eindhoven (foto onder) en de Benedenbuurt in Wageningen. In ’t Ven zou eerst een biomassacentrale komen, maar daar denkt ook de landelijke politiek inmiddels anders over. Hier is vervolgens een mooie doorstart gemaakt met een unieke warmtebron. In Wageningen is door een bewonersinitiatief gekozen voor een collectieve oplossing, die inmiddels gesteund wordt door 83% van de bewoners in de wijk. Daar hangt de vlag dan ook al letterlijk uit voor de uitvoering. Hieraan wordt al sinds 2016 gewerkt en ook zij hebben dus de nodige ervaring opgedaan.”    

“In de casus Berggierslanden in Meppel is een belangrijke rol weggelegd voor Enexis. Het aantal zonnepanelen en elektrische auto’s nam in die wijk zo sterk toe, dat het net overbelast raakte. Dat werd het startpunt voor deze wijkaanpak. Inmiddels is er een Wijkuitvoeringplan en bijna wekelijks gaan er woningen van het aardgas af. Het bruist er van de ideeën. Ten slotte gaan we kijken naar de wijk Groenoord in Schiedam, waar gewerkt wordt aan een collectieve oplossing. Deze casus heeft misschien al wat meer bekendheid bij energietransitie-professionals. Laetitia Ouillet, de stercolumnist van Energeia, is bij de gemeente Schiedam programmamanager van het warmtenet voor Groenoord. Zij schrijft regelmatig over haar praktijkervaringen. Samen met Annemarie Nolson van woningcorporatie Woonplus is Laetitia er in Amersfoort bij om deze casus toe te lichten.

De afsluiting van de middag wordt gevormd door een keynote van twee omgevingsmanagers: Anica Kortland en Boukje Witten. Zij hebben op Champions League-niveau voor de meest complexe projecten omgevingsmanagement gedaan. Denk aan binnenstedelijke stationsgebieden met alles erop en eraan, waar je processen tot op de minuut nauwkeurig moet timen. Zij zijn in staat om ervoor te zorgen dat alles soepel verloopt in zo’n ingewikkelde constellatie, waar heel veel stakeholders tegelijk op het juiste moment commitment moeten geven. Je zou dus kunnen zeggen dat bij Anica en Boukje de lat nog een stuk hoger ligt dan bij de gemiddelde wijkaanpak. Stel je voor dat deze dames de energietransitie zouden gaan managen. Dat zou wat zijn! Misschien kunnen we ze ertoe verleiden.”

Tijdens De Shift IV schuiven naast corporaties en gemeenten ook netbeheerders aan. Het evenement vindt plaats op 13 april (12.30 tot 17.30 uur) in Het Oude Magazijn in Amersfoort. Deelnemen is kosteloos en aanmelden kan hier.

Tekst: Anton Coops
Beeld: Kick Smeets/PAW