Dat het niet onverstandig is dat we in Nederland energetisch onafhankelijker worden lijkt langzaam wel door te dringen. We hebben alleen nog weinig goede voorbeelden van hoe dit kan worden gerealiseerd. Toch bestaan niet ver van huis nu al fraaie voorbeelden. Samsø is er zo een.

Sinds een jaar of zeven is het Deense eiland op energiegebied volledig zelfvoorzienend. En Samsø laat zien dat dit op een heel prettige wijze kan, ondogmatisch, gedragen door de bevolking en met behoud van het cultuur-historische karakter. Het is dat ik wil voorkomen dat het eiland wordt overspoeld met toeristen, maar anders zou ik iedereen aanraden erheen te gaan.

Parel van het Kattegat
Eind augustus had ik met zes onderzoekers van het SREX-project (zie kader onderaan) de eer en het plezier om onder begeleiding van exergieprofessor Sven Erik Jørgensen Samsø te bezoeken. Hij had ons daar al een tijd geleden voor uitgenodigd. Jørgensen, die als een van de weinigen exergieberekeningen weet te koppelen aan meer dan energie alleen (ook grondstoffen, biodiversiteit en informatie), was erg enthousiast over Samsø, dat ook wij tot 2009 niet kenden.

Het Deense eiland ligt in het Kattegat tussen de steden Århus (op het vasteland), Odense (op het grote eiland Fyn) en Kalundborg (op het grote eiland Sjælland, waar ook Kopenhagen te vinden is). Het is qua grootte vergelijkbaar met ons Waddeneiland Texel of Terschelling; er wonen ruim 4000 mensen permanent, maar er vinden per jaar ook een half miljoen (vooral Deense) toeristenovernachtingen plaats, dus je zou kunnen zeggen dat er gemiddeld 6000 mensen verblijven.

Ook landschappelijk heeft het iets weg van haar Hollandse zusjes, maar Samsø is heuvelachtiger en vooral ongerepter. (Ekologische) landbouw voert hier de boventoon en overal kun je langs de weg groente en fruit kopen. Met een bakje voor geld en dus veel vertrouwen in de mensheid. De IJstijden en Vikingen hebben op Samsø interessante sporen nagelaten; sommige stukken doen ons denken aan Teletubbieland of de oude Windows screensaver, u weet wel. Het eiland wordt niet voor niets de Parel van het Kattegat genoemd. 

Energieprojecten
Onder de charismatische leiding van energieondernemer Søren Hermansen - uitgeroepen tot een van de mondiale milieuhelden - is Samsø vanaf 2000 in drie jaar tijd energetisch zelfvoorzienend geworden, in dien betekenis, dat het eiland zijn energievraag voor meer dan 100% dekt met vernieuwbare energie.

Zo heeft het eiland 11 onshore windturbines (1 MW per stuk) en 10 offshore turbines (2,3 MW elk). Deze produceren meer stroom dan het eiland nodig heeft, die dus wordt geëxporteerd naar het vasteland. Daarnaast heeft Samsø een zonnecollectorcentrale en een strocentrale, die beide via een warmtenet warmwater leveren aan verschillende omliggende dorpen.

De strocentrale levert direct op het circulatienet, terwijl bij de zonnecollectoren een grote geïsoleerde warmwatertank op temperatuur wordt gehouden. Alleen in de winter worden in de zonnecentrale lokaal gewonnen houtsnippers bijgestookt en biedt olie een laatste backup.

Toen wij er waren vond op Samsø net de graanoogst plaats, waardoor bij de hypermoderne oven van de strocentrale grote hoeveelheden strobalen werden afgeleverd. Deze werden in een moordend tempo opgestapeld in de gigantische opslagloods. Vol is die goed voor een wintervoorraadje biostook.

Wat energieneutraal Samsø zo mooi maakt
Hermansen heeft zijn projecten op idealistische maar realistische wijze uitgevoerd en daarbij de lokale bevolking maximaal betrokken. Daarmee worden de energieprojecten ook gedragen door de eilanders, die voor de windturbines zelfs eigen kapitaal hebben ingezet (ieder ongeveer 10.000 euro). Waar we ze ook spreken, ze zijn er trots op. En terecht, want behalve dat het zelfvoorzienende Samsø voortaan verstoken kan blijven van fossiele energie, heeft het zijn eigen karakter behouden.

Aan de dorpen is niets te zien van de typische energieneutrale projecten zoals wij die kennen (eco-huisjes met zonnepanelen of sedum op het dak, overigens met oprecht respect voor deze projecten). De windturbines zijn met veel gevoel voor landschapsbehoud ingepast en rijdend door de middeleeuws aandoende akkers lijkt de tijd hier te hebben stilgestaan. De duurzaamheid ligt er dus niet in een dikke laag bovenop.

Nieuw elan is vooral te zien in de nieuwbouwprojecten van het eiland, de Energiakademi van Hermansen voorop. Deze projecten zijn gebaseerd op gebouwen die zelf geen of zeer weinig energievraag toevoegen aan de jaarlijkse energieafrekening van het eiland.

De boodschap aan Nederland
Ik raad milieusceptici aan een kijkje te nemen op Samsø. Het Deense voorbeeld laat zien hoe duurzaamheid inderdaad een combinatie is van de drie P's People, Planet en Profit, zonder landschapsverkrachting of cultuurhistorische concessies. De bevolking van Samsø blaakt van zelfvertrouwen en producten van het eiland - zoals het heerlijke lokaal gebrouwen ecobier met de eilandnaam - vermelden maar graag dat ze van het 'vernieuwbare-energie-eiland' komen.

Hier kunnen we als Nederlanders wat van leren, van de positieve insteek bedoel ik. Wij hebben de neiging overal problemen te zien als het gaat om investeren in duurzame energie, de negatieve anti-windlobby voorop, terwijl Samsø laat zien dat je op gegeven moment gewoon iets moet doen. Geen gezeur. En dat duurzame ontwikkeling vooral aantrekkelijk wordt door lokale productie aan de ene en behoud of creatie van leefkwaliteit aan de andere kant. Misschien wat negatief gesteld heet dit bij energie: 'fossielvrij worden'. Het doel is bij ons nog steeds CO₂- en klimaatneutraliteit, maar dit komt meestal toch neer op de aanpak van energie. Daarbij richten energieprojecten zich nog vooral op losse gebouwen, terwijl een bredere aanpak wenselijk is.

Laten we rap energieneutrale projecten optuigen op stads-, streek- of regioniveau. En daarmee stap voor stap net zo'n zelfvertrouwen kweken als op Samsø. Goed voor ons verdeelde land. 

Aanvullende informatie: SREX
SREX staat voor Synergie van Regionale Planning en Exergie, een wat technische naam voor een interdisciplinair project waarin wordt onderzocht hoe ruimtelijke inrichting beter kan worden afgestemd op lokaal aanwezige energiekwaliteiten. Cruciaal daarbij is de term exergie, die simpel gesteld het kwaliteitsdeel van energie aangeeft.

Energie mag dan volgens de 1^e Wet van de Thermodynamica nooit verloren gaan, we verspillen wel enorme hoeveelheden exergie, doordat we de beste kwaliteit energie (buiten de zon zijn dit aardolie en aardgas) inzetten voor laagwaardige doelen. Met andere woorden: we produceren bergen entropie, afvalwarmte, waar weinig mee gedaan wordt.

Het SREX-project streeft er ten eerste naar om hoogwaardige energie alleen nog maar hoogwaardig in te zetten (zware industrie, krachtcentrales), ten tweede om energiereststromen uit die hoogwaardige functies nuttig in te zetten in functies die met lagere temperaturen kunnen volstaan en ten derde om beter gebruik te maken van de natuurlijk aanwezige bronnen.

De eerste promotie in het kader van het SREX-project (landschapsarchitect Sven Stremke) vindt op 22 oktober in Wageningen plaats. De andere afrondingen worden in het halfjaar daarna verwacht. Het SREX-team organiseert in juni 2011 een nationaal congres over energie en ruimtelijke ontwikkeling.

Meer informatie: www.exergieplanning.nl.

Foto's Andy van den Dobbelsteen
01: Typisch landschap van zuidelijk Samso
02: Het oude plaatsje Nordby
03: Milieuheld Soren Hermansen
04: Samso's eigen offshore windmolenrij
05: Zonnecentrale met collectoren en opslagtank 
06: Gebouw van de Energiakademi van Samso