Begin november 2023 voorspelde de Europese klimaatdienst Copernicus dat 2023 wereldwijd het warmste jaar ooit gemeten wordt. Alarmerende berichten over het smelten van ijs op Antarctica en gletsjer aan de noordkant van Groenland. Bijstelling van te verwachten zeespiegelstijging naar 3 meter. Noorwegen gepeild of ze 1 miljoen klimaatvluchtelingen uit Nederland willen opvangen. "De urgentie van klimaatbeleid wordt met de dag groter", schrijft John Mak van W/E Adviseurs in zijn Expertvisie 2024.

Een dag na de verkiezingen blijkt dit voor de meeste Nederlanders allesbehalve de zorg van vandaag. Van de landelijke overheid mogen we komende jaren weinig of geen stimulerend duurzaamheidsbeleid verwachten. Toch lijkt de aandacht voor klimaatverandering in de bouw- en vastgoedsector alom aanwezig en groter dan ooit. Komt die aandacht ook tot uiting in daden?

Ontegenzeggelijk heeft het beleid van de Europese en landelijke overheid geleid tot aanscherping van eisen voor vooral nieuwgebouwde woningen en gebouwen. Bijna energieneutraal, wat in de praktijk ongeveer hetzelfde prestatieniveau is als de energieprestatie-eis van voor de invoering van BENG. Dat schiet niet echt op. Is het verstandig nu nieuw te bouwen op een niveau dat niet voldoet aan waar we in 2050 moeten zijn?

Serieuze aanpak verduurzaming

We moeten alleen nog energieneutraal willen nieuwbouwen, en dan gelijk ook circulair, gezond en flexibel. Niet omdat het moet, wel omdat het kan en toekomstbestendig is. Geen geld voor serieus duurzame nieuwbouw? Ga dan aan de slag met de verduurzaming van bestaande woningen en gebouwen en gebieden. Met 8 miljoen bestaande woningen en miljoenen vierkante meters utilitaire gebouwen maken we daar het grote verschil om (Europese) beleidsdoelen te realiseren.

Belang van circulair renoveren

Ik koppel laatstgenoemde aan de visie van Stichting W/E adviseurs: het versnellen van de verduurzaming van gebouwen en hun directe omgeving. Vanuit het besef dat verduurzaming en transformatie van bestaande woningen en gebouwen veel belangrijker is dan nieuwbouw. Op energie en op comfort presteert bestaand vastgoed meestal veel slechter dan recent nieuwgebouwd vastgoed. Onze prioriteit ligt bij het verminderen van klimaatverandering door circulaire verduurzaming van bestaande woningen en gebouwen. En de gezondheid van de gebruiker laten we vanzelfsprekend niet liggen.

Oogkleppen af

Een matige energetische kwaliteit gaat meestal gepaard met een matige kwaliteit van het binnenmilieu. De aandacht daarvoor bij verduurzaming moet gelijk opgaan met de aandacht voor het thema energie en de basis vormen voor toekomstbestendige woningen. Voor die toekomstbestendigheid is meer nodig. Juist in bestaande wijken spelen veel andere urgente vraagstukken: klimaatadaptatie, mobiliteit, kwaliteit van de openbare ruimte, sociale veiligheid, vergrijzing en vereenzaming.

Leren van het verleden

In de tweede helft van de jaren 80 werkte ik als net afgestudeerd architect 5 jaar voor een bewonersorganisatie in een Rotterdamse stadsvernieuwingswijk. Uitermate leerzaam en vooral maatschappelijk nuttig om de belangen van bewoners te behartigen in taaie processen met gemeentelijke afdelingen, woningcorporatie, architecten en bouwers. De stem van de bewoners woog zwaar in die tijd. In de jaren daarna is de betrokkenheid van bewoners sterk afgenomen, en zijn zij zowel bij koop- als bij huurwoningen gedegradeerd tot consumenten van een product.

Gedrag en betrokkenheid

Of een woning of een wijk uiteindelijk ‘duurzaam’ is hangt af van het gedrag van de mensen die er wonen en werken. Betrokkenheid van die mensen bij het (her)ontwikkelen zorgt voor een basis voor duurzaam gedrag. En er is meer nodig, zoals bewustzijn van gevolgen van keuzes en gedrag, en kennis om ‘duurzaam te doen’. Ook op dat vlak is de huidige praktijk ondermaats en is veel winst te halen. Kopers van woningen krijgen de gebruiksaanwijzingen van leveranciers en hebben bij oplevering wel wat anders aan hun hoofd dan vragen stellen over hoe te ventileren en het onderhoud van bijvoorbeeld de ventilatie unit.

De oplossing is niet ver weg. Betrek bewoners bij de ontwikkel- en realisatiefase en dus ook bij de keuze voor een ventilatiesysteem in. De (woon)coöperatie is een goed voorbeeld van een organisatievorm waar betrokkenheid van (toekomstige) een kernwaarde is en die sterk in opkomst is. In de Architect van december ’23 voorbeelden uit het buitenland met als boodschap dat zelfbeheer en coöperatieve modellen een hoge standaard van huisvesting beloven, tegen huurprijzen waar de markt niet tegen kan opboksen. Betrokkenheid van bewoners en gebruikers is een bouwsteen voor het ontstaan van woningen, gebouwen en gebieden die mensen dierbaar zijn.

Integrale benadering

Dierbaarheid is een begrip dat directeur-bestuurder van corporatie Stadgenoot Frank Bijdendijk zo’n 20 jaar geleden lanceerde in combinatie met accommodatievermogen. Natuurlijk moeten we woningen en gebouwen verduurzamen, maar echte duurzaamheid ontstaat als ze de gebruikers dierbaar zijn en te zijner tijd aanpassingen mogelijk zijn voor veranderende gebruikswensen. Duurzaam bouwen en verduurzaming vraagt van ons als professionals een integrale benadering van energie, milieu, gezondheid, gebruiks- en toekomstwaarde.

De expertvisie van John Mak is onderdeel van het digimagazine 'Expertvisies 2024', nu te lezen in onze kennisbank.