Duurzame instandhouding van monumenten vraagt om maatwerk. De wens om een monument energiezuinig te maken kan in eerste instantie wringen met de beschermde cultuurhistorische waarde van het pand. Wat is technisch mogelijk en wat is wenselijk? Waar trekt de overheid een grens? En wat is effectiever: kiezen voor een objectgerichte of een gebiedsgerichte aanpak? In een blogreeks van drie artikelen zoeken wij naar antwoorden op deze vragen. In deze laatste blog spreekt auteur Lotte Zaaijer met Bill Wei en Huub van de Ven over het programma Duurzaam Erfgoed bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Terecht of ontrecht, aan de monumentenzorg in Nederland kleeft vaak een behoudend imago. “De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) wil hier van af en draagt een nieuwe visie uit: duurzaam erfgoed, er kan en mag meer!”, aldus programmaleider Bill Wei. “Het programma Duurzaam Erfgoed kijkt verder dan alleen de beschermde monumenten en richt zich op historische gebouwen in het algemeen (voor 1950). Uiteindelijk moet alle historische bebouwing in Nederland op een verantwoorde wijze verduurzaamd worden.”

Kennis overdragen

Vorig jaar startte de RCE het vierjarige kennisprogramma Duurzaam Erfgoed. Met dit programma wil de RCE het thema energie en erfgoed onder de aandacht brengen van professionals, overheid en monumenteigenaren. Aanwezige kennis op dit gebied deelt de RCE via diverse kanalen, zoals brochures, platforms, opleidingen en online. Voor de drie afzonderlijke doelgroepen zijn onlangs brochures gepubliceerd over zonne-energie: wat is een geschikte locatie voor zonnepanelen, wat betekent een zonne-energieplan voor de vergunningverlening en waar moet een professional op letten? Binnenkort volgt een publicatie over ‘low tech duurzaamheidsmaatregelen’.

Technische mogelijkheden en beeldkwaliteit

Voor monumentenzorgers binnen gemeenten ontwikkelt de RCE op dit moment een stappenplan, die de vele mogelijke duurzaamheidsmaatregelen moet structureren. Instandhoudingsspecialist Van de Ven: “Monumenteigenaren komen vaak met dezelfde vier duurzaamheidsmaatregelen waar zij advies over vragen, waaronder het plaatsen van zonnepanelen om duurzaam energie op te wekken. Soms is het veel eenvoudiger en effectiever om – zonder aantasting van de beeldkwaliteit - energie te besparen. Bijvoorbeeld, door gebruik te maken van dikke gordijnen en raamluiken, dat samen een hogere isolatiewaarde heeft als dubbelglas. Ook het afdichten van een in onbruik geraakt schoorsteenkanaal levert veel winst op. Hierdoor gaat maar liefst 10% van de warmte verloren!” Door deze kennis over te dragen kunnen gemeenten monumenteigenaren voorlichten. Deze voorlichting moet leiden tot optimale oplossingen, waarbij zowel de technische mogelijkheden als de beeldkwaliteit voorop staat.

Duurzaam erfgoedbeleid

Ook wil de RCE de kennisuitwisseling over de integratie van energie- en duurzaamheidsvraagstukken in het erfgoedbeleid stimuleren. Voor dit beleid moeten de afdelingen monumentenzorg en milieu binnen een gemeente, die voorheen weinig raakvlakken hadden, gaan samenwerken. Met deze taak binnen het programma Duurzaam Erfgoed neemt RCE de coördinatie over van het DuMo Netwerk voor Overheden. In dit netwerk gingen erfgoed- en milieuspecialisten van verschillende gemeenten met elkaar in gesprek. In blog 1 sprak Zaaijer hierover met Birgit Dulski. In het programma Duurzaam Erfgoed gaat de RCE ook het beleid tussen gemeenten vergelijken. Het erfgoedbeleid verschilt op details per gemeente; door ze naast elkaar te leggen kunnen gemeenten elkaar inspireren en van elkaar leren.

Kennis opbouwen

De RCE deelt niet alleen aanwezige kennis, maar ontwikkelt ook nieuwe kennis op het gebied van duurzaam erfgoed. Binnen het Europese programma ‘Horizon 2020’ worden collectieve verduurzamingsmaatregelen op gebiedsniveau onderzocht (zonneparken, warmtekoudeopslag en windmolenparken). Ook wordt innovatie op productniveau gestimuleerd, bijvoorbeeld de integratie van zonnecellen in dakpannen of glas. Daarnaast wil de RCE voor gemeenten, in samenwerking met Universiteit Eindhoven, in beeld brengen hoe monumenteigenaren over hun woning denken en waarom zij hun woning willen verduurzamen. Voor gemeenten is dit waardevolle informatie. Monumenteneigenaren zijn immers verantwoordelijk voor de verduurzaming van monumenten in hun gemeente. 

DuMo prestatie

Verduurzaming van monumenten komt volledig vanuit de eigenaar zelf. Hij wordt niet gedwongen door het energielabel of de regelgeving. Monumenteigenaren zijn namelijk niet verplicht om een energielabel te hebben, ook het Bouwbesluit maakt op het gebied van de energieprestatie een uitzondering voor monumenten. Van de Ven: “Ook monumenteigenaren willen een lagere energierekening en meer comfort. Soms wordt voor restauraties gekozen voor een speciale duurzaamheidsscan voor monumenten. De kosten voor deze speciale scans zijn echter veel hoger dan voor een standaard Energie Prestatie Advies.” In de scan wordt de score van het monument op het gebied van de duurzaamheidsprestatie gecombineerd met de score voor de monumentale waarde van het pand. Deze combinatie leidt uiteindelijk tot maatwerk. Maatwerk waar specialistische kennis voor nodig is.

Van de Ven waarschuwt: “Het gewone energielabel zegt heel weinig over het energieverbruik van het pand. De energierekening wordt niet alleen bepaald door de energieprestatie van het pand, maar ook door het gedrag van de gebruiker.” Zeker bij monumenten vraagt verduurzaming dus om aandacht voor zowel het gebouw als het gebruik. Het plaatsen van luiken tegen de gevel vergroot misschien de energieprestatie van het pand, maar het heeft pas effect als ze daadwerkelijk worden gebruikt.

Duurzame monumentenzorg: aan de slag!

Monumenten worden door hun lange levensduur vaak al als duurzaam beschouwd. Niks meer aan doen. Maar als ze niet verduurzaamd worden zal het verschil met de energieprestatie van nieuwbouw alleen maar groter worden. Het risico bestaat dat monumenten op termijn daardoor steeds minder aantrekkelijk worden als huisvesting. Daarom is duurzaamheid voor de monumentenzorg van groot belang en is 'er kan en mag meer' een visie waar we niet omheen kunnen.

In deze blogreeks gingen Marieke van den Dungen en Lotte Zaaijer daarom op zoek naar antwoorden op vragen over duurzame monumentenzorg. Thema’s waren ‘duurzame monumentenzorg op gebiedsniveau’, ‘toolkits voor maatregelen op objectniveau’ en in deze blog staat het programma Duurzaam Erfgoed van de RCE centraal. Doel was om een beter beeld te krijgen van de mogelijkheden en beschikbare tools. Duidelijk is dat duurzame monumentenzorg om specialistische kennis en maatwerk vraagt, maar dat er ook veel kennis beschikbaar is die steeds beter ontsloten wordt. Met deze kennis kunnen monumenten in Nederland op verantwoorde wijze verduurzaamd worden ten behoeve van een lagere energierekening, meer comfort, een beter milieu en betere verkoopbaarheid... dus: aan de slag!