Hoe pak je bij de verbetering van sluizen ook thema’s aan als duurzaamheid en gebiedsgericht werken en let je tevens op meekoppelkansen? Samen met Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier laten TAUW en Friso Civiel zien wat de vele mogelijkheden zijn. Een verslag van Renze Haitsma (TAUW).

Nederland is een waterland. Vele kilometers dijken beschermen het achterliggende land tegen overstromingen. Maar niet alleen dijken zorgen voor de kering van het water. In onze dijken liggen op talloze plekken ook waterkerende kunstwerken (sluizen).
Sinds 2018 werkt de combinatie TAUW-Friso Civiel voor Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) aan de verbetering van zeven waterkerende kunstwerken. Deze sluizen liggen verspreid over vijf locaties in Noord-Holland. In de derde toetsronde van het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) zijn deze kunstwerken afgekeurd op de betrouwbaarheid van sluiten. Na een verkennings- en een planuitwerkingsfase is dit HWBP-project inmiddels in de uitvoeringsfase beland. Dit project is vormgegeven in een bouwteamachtige samenwerking met een aannemer die vanaf de verkenningsfase betrokken was.

Duurzaamheid

Binnen de verschillende fases van dit project is duurzaamheid een structureel onderdeel. Dit sluit nauw aan bij de eisen vanuit de nieuwe Omgevingswet, het duurzaamheidsbeleid van het waterschap en de actuele ontwikkelingen rondom het Klimaatakkoord.
Bij de start van het pilotproject 7 KUNSTwerken is een duurzaamheidssessie belegd. Daarbij is gebruik gemaakt van het ambitieweb. Dit is een instrument uit de Aanpak Duurzaam GWW die landelijk veel wordt gebruikt om duurzaamheid in projecten concreet te maken. De hoogste duurzaamheidsambities bleken haalbaar op de thema’s energie, sociale relevantie en ruimtelijke kwaliteit.

Energie
Het thema energie werd ingevuld door een duurzame manier van stroomopwekking tijdens de werkzaamheden: een ‘groene’ aggregaat (foto onder). Dit is een hybride generator met zonnepanelen ondersteund door een motor op biodiesel. Deze aggregaat heeft een ingebouwd accupakket waarmee het brandstofverbruik omlaag gaat. Dat vermindert de CO₂-uitstoot met 90% ten opzichte van een reguliere aggregaat.

Sociale relevantie
Het thema sociale relevantie gaat onder andere over het maatschappelijk draagvlak, de sociale betrokkenheid, het benutten van lokale kennis en social return. Dit uit zich in een hoge inzet op omgevingsparticipatie in Schardam en Enkhuizen. Al vanaf de verkenningsfase is lokale kennis benut en zijn meekoppelkansen uit de omgeving meegenomen en afgewogen op haalbaarheid. Als resultaat hiervan is hinder op de omgeving beperkt en werden combinaties gevonden met lokale initiatieven (zie onder).
Net als in de planuitwerkingsfase werd ook tijdens de realisatiefase aan draagvlak en sociale betrokkenheid gewerkt door een open dag, symposium en eindevent te organiseren. Daarmee verbinden we het project met de samenleving en creëren we betrokkenheid bij de omgeving. 

Ruimtelijke kwaliteit
We geven invulling aan ruimtelijke kwaliteit door te werken volgens een vooraf opgesteld Kader Ruimtelijke Kwaliteit. Dit uit zich in het zichtbaar houden van verschillende tijdsbeelden in de sluizen in Schardam en Enkhuizen (beide rijksmonument) om zo de aantasting van de monumentale waarde te voorkomen. Ook vertaalt het zich in Enkhuizen (foto's onder) door het aansluiten bij het beschermde historische stadsgezicht.
Door het toevoegen van twee sets extra deuren (inclusief kaapstanders) wordt de historische situatie benaderd van de sluis als schutsluis met vier sets deuren. Vanwege het rijksmonumentale karakter en de historische uitstraling van de sluizen was er geen mogelijkheid om duurzaamheid verder vorm te geven in materiaalkeuze en (bijvoorbeeld) opwekking van energie bij de sluizen.

Integraal en gebiedsgericht werken

Op het Deltacongres van 2021 benadrukte de Rijksoverheid het belang van integraal en gebiedsgericht werken bij elk waterproject. Vanuit het HWBP is de wens om waterveiligheidsprojecten ‘sober en doelmatig’ uit te voeren. Dat lijkt op het eerste gezicht weinig mogelijkheden te bieden voor een bredere aanpak dan alleen waterveiligheid. Toch heeft het project 7 KUNSTwerken een aantal voorbeelden van gebiedsgericht en integraal werken opgeleverd, waardoor meekoppelkansen werden verzilverd.

Enkhuizen
Bij de Sassluis in Enkhuizen was vanuit waterveiligheid de opgave om twee sets deuren te plaatsen. De sluis kon echter ook wel een spreekwoordelijk likje verf gebruiken. Omdat de sluis toch een aantal maanden gestremd was voor scheepvaartverkeer, is besloten om de sluis ook direct te restaureren. Vanuit de beheerafdeling van HHNK is budget vrijgemaakt voor deze restauratie. Zo is gelijktijdig met de waterveiligheidswerkzaamheden het voegwerk, metselwerk en natuursteen van de sluis gerenoveerd, waardoor de uitstraling van de sluis ook verbeterde. Het combineren van deze restauratie met de waterveiligheidsopgave leidde ertoe dat stremming, hinder en overlast voor de omgeving beperkt bleef.

Het gebiedsgericht werken kreeg ook vorm door de samenwerking met de gemeente Enkhuizen. In 2020 werd de sluis drooggezet, geïnspecteerd en ingemeten (en dus was de scheepvaart gestremd). Gelijktijdig aan deze inspectieperiode is groot onderhoud van de bruggen in de haven van Enkhuizen uitgevoerd, zodat de scheepvaart geen twee keer in korte tijd hinder zou ondervinden.

Twee jaar later is eenzelfde combinatie gevonden. Het versterken en restaureren van de sluis is in 2022 gecombineerd met het vervangen van de kadebeschoeiing in de achtergelegen haven. Naast het beperken van hinder en stremming (nog maar één keer) had deze combinatie nog een voordeel. De aanwezige pompen bij de Sassluis om het waterpeil te reguleren werden ook ingezet voor peilbeheersing in de haven, zodat de werknemers in de haven het juiste waterpeil hadden om de beschoeiing te lassen.

Schardam
Een ander voorbeeld van gebiedsgericht werken speelde in Schardam. Naast één van de te versterken sluizen woonde een ouder echtpaar op een soort schiereiland. Hun telefoon- en internet ontvingen zij via een kabel die over de brug van de sluis heen lag. Voor het versterken van de sluis lag deze kabel in de weg. Tijdelijk verleggen zou veel tijd en geld kosten. Tegelijkertijd werd in het dorp glasvezel aangelegd, maar dit project stopte bij het water voor de sluis.

Vanuit het waterveiligheidsproject is de combinatie gezocht met het glasvezelbedrijf (NKM) om alsnog deze bewoner aan te sluiten op glasvezel. Door bestaande contacten bij het waterschap kon de omgevingsmanager de vergunningverlening vlot trekken. Vervolgens is een grondgestuurde boring uitgevoerd, waarna glasvezel naar het woonhuis is getrokken. Daarna verwijderde KPN de bestaande telefoonkabel. Hierdoor had het projectteam geen hinder van kabels en leidingen, kreeg de bewoner sneller internet en telefoon en kon NKM verder met aanleg van de rest van het dorp nu de hindernis van het water genomen was. Win-win-win dus!

Bekijk ten slotte ook deze video over de Zuidersluis (Schardam):

Meer info: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

Tekst: Renze Haitsma (TAUW)
Afbeeldingen: TAUW