‘Bouwen met alternatieve en secundaire materialen wordt een vanzelfsprekendheid’. Die overtuiging klonk tijdens het seminar Biobased Bouwen. Deelnemers konden in de praktijk zien hoe ‘anders en beter bouwen’ er in de praktijk uitzag in de gemeente Eindhoven, op de bouwplaats van PUUR Wonen. Gastheer Giesbers, tevens Duurzaam Gebouwd-partner, gaf deelnemers de mogelijkheid om van heel dichtbij mee te maken hoe 56 grondgebonden CLT-woningen invulling geven aan biobased ambities en doelstellingen.
Foto bovenaan door: Giesbers
Versneller en dagvoorzitter Norbert Schotte, onder andere betrokken bij Gideon en Alba Concepts, liet weten dat de sector voor een flinke verandering staat: “Er zijn een heleboel mensen in de bouw die zich bezighouden met het toepassen van traditionele materialen en daarin expertise hebben opgebouwd. En nu wordt van deze mensen gevraagd om aan de slag te gaan met duurzame materialen, bijvoorbeeld met Cross Laminated Timber (CLT) zoals bij PUUR Wonen. Ik snap dat dit eng kan zijn, verandering is altijd lastig. Maar kijk diep in je hart, en je voelt dat het ook heel mooi, leuk en ambachtelijk is om met hout te bouwen. De boodschap is dus: blijf het doen, leer ervan en stel je kwetsbaar op.”
Jetske Thielen en Jurgen Arts van Lente, een samenwerking en learning community van 8 Brabantse Woningcorporaties, gaven een overzicht van ervaringen. De groep nam in 2021 deel aan de Buyer Group Houtbouw en deed inzichten op over de voordelen, knelpunten en valkuilen van toepassing van hout. “Wie had 20 jaar geleden gedacht dat we vandaag een seminar over biobased bouwen zouden hebben”, nam Thielen het woord. “Mooi dat we hier met willers en doeners bij elkaar zitten. Dat is belangrijk, want we hebben te maken met steeds extremere voorbeelden van klimaatverandering, de stikstofcrisis en de woningnood die we hebben.” Volgens haar kunnen we deze maatschappelijke opgaves aan elkaar knopen, mits we op een andere manier gaan bouwen.
Kanteling naar biobased
Mede om die redenen werd Lente opgericht. Thielen over waarom de groep werd opgericht: “Corporaties hebben een jarenlange focus gehad op energiebesparing voor hun vastgoedvoorraad, omdat bewoners daar het meeste profijt van hebben. Gelukkig zien we daar een kanteling in. Er is meer aandacht voor het circulaire gedachtegoed en corporaties buigen zich niet alleen over hoe de woningen geproduceerd zijn, maar ook over hoe ze gedemonteerd en geoogst kunnen worden.” In Lente zijn ongeveer 100.000 woningen ‘vertegenwoordigd’. Thielen: “Een essentieel punt binnen de samenwerking was de focus op de bewoner, want hoe staan zij nu tegenover biobased bouwen. Uit een onderzoek kwam de conclusie dat bewoners dit onderwerp belangrijk vinden en ze waren er tot dat moment nog niet naar gevraagd, terwijl dat wel werd gedaan voor energiebesparende maatregelen.”
De Brabantse woningcorporaties brachten het biobased bouwen in de praktijk, met diverse pilotprojecten. Hoe zag die realisatie eruit? Arts nam het stokje over: “We benoemden 14 projecten om in hout te bouwen. Zie het als een spinnenweb, met gebouwen uit allerlei typeringen en hoeken, die flink van elkaar verschillen. Die diversiteit helpt juist om het gedachtegoed verder te brengen. Door niet allemaal op hetzelfde experiment te richten, ontgin je meer kennis. De woningaantallen verschillen, maar ook de bouwfases. Daarnaast richten we ons op zowel grondgebonden- als hoogbouwprojecten.” Over de bouwaanpak vertelde Arts: “We passen onder andere houtskeletbouw, CLT en modulebouw toe.”
Om inspiratie te geven en meer weer te geven over geleerde lessen, werden een aantal projecten van Lente uitgelicht. “We zijn in Veghel en Rosmalen met respectievelijk Area en Zayaz aan de slag met modulaire bouw. In Veghel is dat een tijdelijke bouw voor flexwoningen en in Rosmalen zijn het permanente woningen die we eenmaal gaan verplaatsen. We halen kennis uit de markt erbij vanuit het initiatief ‘So you think you can build?’ vanuit Aedes, tien corporaties en netwerk Conceptueel Bouwen.” Vanzelfsprekend zijn er geleerde lessen uit de projecten, die Arts deelde: “Je moet je keuze voor houtbouw aan de voorkant van het proces zetten, niet halverwege denken aan andere materialen. Dan mis je een afslag. Bij modulair bouwen is dat nóg belangrijker. Koop in en maak gebruik van de kracht van de industrie.”
90% secundaire grondstoffen
Een volgend project is Boschgaard in Den Bosch, eveneens van woningcorporatie Zayaz. Een project met een woongroep die de ecologische impact zo laag mogelijk willen maken. “Zij zijn opdrachtgever en willen in hout bouwen en vooral met gebruikt materiaal de sociale huurwoningen verwezenlijken. De ambitie is om met ten minste 90% secundaire grondstoffen te werken. Een deel van het bestaande gebouw wordt hergebruikt en getransformeerd.” Een leerpunt is dat bestaande gebouwen vaak niet zijn ontworpen om uit elkaar gehaald te worden: “Alles hangt van toeval aan elkaar. Je hoort ergens dat er een gebouw gesloopt wordt en dan ga je daarachteraan om materialen te oogsten.” Het laatste project dat Arts benoemde was de woonvoorziening voor achttien jongeren aan de Mozartsingel in Den Bosch. Eerder publiceerde DuurzaamGebouwd.nl al over deze ontwikkeling.
Het was vervolgens aan Laurens Taal en Max Drath van Aveco de Bondt om aan te geven hoe we met inspiratie van moeder natuur de traditionele materialen vaarwel kunnen zeggen. Taal trapt af en geeft aan dat de kwalitatieve aspecten van duurzaamheid wat hem betreft vaak onderbelicht zijn: “Hoe kunnen we de sociale duurzaamheid van gebouwen onder de aandacht brengen en hoe kunnen we zorgen voor meer levenskwaliteit, zodat mensen ergens langer willen wonen. Dat is het onbenut potentieel van onze sector, waarvoor we meer integraal moeten handelen.” Hij geeft aan dat het bouwen met de natuur een belangrijk onderdeel is van een bredere blik. “We hebben dan wel een industrialisatie doorgemaakt, maar bouwen met biobased materialen doen we al eeuwen. In Nederland hebben we afscheid genomen van die traditie, maar over de grens, bijvoorbeeld in Duitsland, zien we die natuurlijke principes vaker terugkomen.”
Moeder natuur spreekt
Het bouwen met biobased materialen betekent ook een omslag naar een circulair werk- en denkproces. Volgens Taal hebben we in zo’n proces veel vroegtijdiger met ketenpartners overleg. “Dan kunnen we overleggen over bijvoorbeeld het feit dat je geen Warmte Koude Opslag (WKO) hoeft toe te passen, omdat het gebouw zichzelf koelt en je geen energie kunt regenereren. Je moet met verschillende disciplines een integraal concept voor die specifieke locatie bedenken. Dat zijn we nog niet gewend en daardoor zien we veel onbenut potentieel.” Daarna sprak moeder natuur de deelnemers toe in een video en liet ze onder andere weten al veel langer te bestaan dan de mensheid en de mens niet nodig te hebben.
Andersom is dat wel zo. Drath liet met praktijkvoorbeelden zien hoe we ons laten inspireren door moeder natuur: “We dachten na over de biobased materialen die we uit reststromen kunnen ontginnen om een paviljoen te bouwen, The Growing Pavilion, samen met Biobased Creations. Het is een gebouw dat bestaat uit 100% experimentele biobased materialen, die nog niet grootschalig beschikbaar zijn. Het gebouw staat nu op de Floriade en op het moment dat er behoefte aan is kunnen we het opslaan in een container. Aan het einde van de levensduur kunnen we alles afbreken en de materialen opnieuw inzetten.” Een ander project zette vooral regionale reststromen in. Drath: “We hebben hier 100 materialen voor gebruikt van startups die zich richten op het maken van houten platen met bijvoorbeeld paprika- en tomatenstengels. Ook dit gebouw staat op de Floriade en we werken nu samen met TNO om de materialen te onderzoeken en erachter te komen hoe de startups kunnen opschalen.”
Impact maken met The Natural Step
Gemeente Eindhoven liet vervolgens zien hoe zij van kwantitatief naar kwalitatief uitvragen gaat. Joop Ketelaers vertelde de deelnemers de details: “We moeten over minder dan 30 jaar energieneutraal zijn. Tegelijkertijd heeft onze stad behoefte aan 40.000 woningen in de komende 15 jaar. Weinigen denken na over wat daarvan de impact is. Om dat beter in beeld te brengen gebruiken wij de methodiek The Natural Step. Daarmee denken we na over wat de Aarde ons kan bieden en of we de middelen op de juiste manier gebruiken? We lopen vast als we niets doen, dus we willen de dingen anders gaan doen.”
Bijvoorbeeld door de kwaliteit van leven centraal te stellen. Door na te denken over hoe je een fijne stad en gebouwen maakt en ervoor zorgt dat iedereen prettig en gezond leeft. “De vier duurzaamheidsprincipes van The Natural Step leiden ons naar die nieuwe werkelijkheid: delf geen fossiele brandstoffen en zware metalen, produceer en gebruik geen giftige stoffen, put de natuur niet uit, verdeel de rijkdom zo dat elk mens in zijn basisbehoefte kan voorzien. Het gaat niet alleen om kwalitatieve aspecten maar ook over zichtbaarheid. Daarom ben ik blij dat we vandaag bij PUUR Wonen aanwezig zijn, want we willen anderen inspireren.”
Een cultuuromslag is noodzakelijk om daadwerkelijk te verduurzamen. “Intern ben ik bezig met beren van de weg af te jagen en te laten zien dat het loont als je anders gaat bouwen. We hebben medewerkers die zich bezighouden met de investering en weer anderen zijn betrokken bij de exploitatie. Als deze partijen niet met elkaar praten, krijg je nooit een hogere investering erdoorheen. Dat betekent ook een nauwere interne samenwerking én het meenemen van onze ketenpartners.” Giesbers en de andere ketenpartners lieten volgens Ketelaers bij PUUR Wonen zien dat bouwen anders kan. “Op deze manier is de grondprijs even belangrijk als ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid.”
Foto door: Sanne Luider (Convexarchitecten)
Inspelen op veranderingen
Ketelaers liet al eerder weten blij te zijn om het event te houden bij PUUR Wonen, waar deelnemers met eigen ogen konden aanschouwen hoe biobased bouwen er in de praktijk uitziet. Paul van Doorn van Giesbers sprak vervolgens over de details van het project en stelde eerst Giesbers voor: “We willen geen bouwer van standaard projecten zijn maar flexibel, zodat we in kunnen spelen op nieuwe situaties.” PUUR Wonen is volgens hem een goed voorbeeld van een project waar veel veranderingen op Giesbers afkwamen: “In 2017 werd door Kalliste het eerste zaadje geplant voor dit project en ondertussen zijn er veel dingen gebeurd. We hebben te maken gehad met een gezondheidscrisis, klimaatverandering komt in rap tempo op ons af en nu de oorlog in Oekraïne. Iedereen wordt steeds bewuster van het feit dat we één Aarde hebben en daar moeten we goed voor zorgen.”
Daarom moet de bouw- en vastgoedsector volgens hem blijven benoemen waarom verandering belangrijk is. “Earth Overshoot Day, de dag waarop we alle grondstoffen verbruikt hebben die natuurlijke bronnen in een jaar kunnen opleveren, komt steeds vroeger in het jaar en we verbruiken als Nederland 3,5 keer de grondstoffen van de Aarde. Dat terwijl we het normaal vinden dat een eenpersoons huishouden zomaar 50 vierkante meter ter beschikking krijgt. De gemiddelde Nederlander woont zelfs in 65 vierkante meter. Als we dat koppelen aan onze footprint, dan mag dat maar 18 vierkante meter zijn.” Tegelijkertijd zijn de ingrijpende gevolgen van klimaatverandering zichtbaar. Zo worden weersomstandigheden steeds extremer, onder andere te zien in de overstromingen in Brabant en Limburg in 2021. “Genoeg urgentie en legitimiteit om te gaan handelen. Toch ontbreekt vaak de macht om iets te kunnen veranderen. Hoe krijgen we nu beslissers zo ver dat men gaat handelen? Macht is vaak de belemmering om tot transities te komen.”
Dat terwijl er verschillende transities op het programma staan: energie, materialen, natuurinclusief en klimaatadaptatie. “De ene transitie gaat harder dan de andere of is in een verder stadium. Soms heeft de ene transitie concurrentie van de andere. Zo zijn veel grondstoffen die we voor de energietransitie inzetten, al geslonken in beschikbaarheid.” Hij keek wederom naar PUUR Wonen, dat laat zien hoe transities in elkaar gevlochten kunnen worden. “Toen we dit perceel invulling gaven, werd de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG) ingevoerd wat Giesbers aan het denken zette. Uiteindelijk leidde het 10R-model naar de laag van Rethink, innoveren. We moeten de eindige grondstoffen oneindig beschikbaar maken en vooral van eindige grondstoffen overgaan naar oneindig beschikbare biobased materialen. De grootste impact kun je maken door je betonnen constructie te vervangen door hout. In 2018 startten we met ontwerpen en in 2020 startte de verkoop. Tegelijkertijd explodeerde de houtprijs, maar we zijn toch doorgegaan. We hebben twee woningen als pilot neergezet, met twee doelen. Enerzijds om ervan te leren en die leerpunten mee te nemen in de volgende 54 woningen, maar het belangrijkste was voor consumenten van de andere woningen zichtbaar maken wat ze nu eigenlijk kregen.”
Voorbeeldfunctie
Duidelijk is dat veel verschillende (klimaat)doelen bij elkaar komen bij PUUR Wonen. Hierdoor heeft het een voorbeeldfunctie van hoe je met elkaar een holistische visie ontwikkelt en uitvoert. “Door het vervangen van de betonnen constructie door een houten zijn we van 500 ton CO2-uitstoot naar 1000 ton CO2-opslag zijn gegaan. We leren van dit project en weten steeds meer cirkels te sluiten. Die van het beton enerzijds, maar ook die van bitumen dakbedekking. Daarvoor werken we samen met ZND en New Horizon. We kunnen dit ook op kleinere manieren doen. Het is ook voor de eerste keer gelukt om een materialenpaspoort te leveren aan de bewoners. Vijf jaar lang geven we hen toegang tot het paspoort in digitale vorm. Op deze manier nemen we bewoners mee en laten we zien dat de woning een bepaalde waarde vertegenwoordigt.”
Foto door: Giesbers
Na deze praktijkblik was het aan Wouter Schik van Arcadis om aan te geven welke opschalingskansen er op de korte termijn zijn voor biobased materialen in de gebouwde omgeving en Grond-, Weg- en Waterbouw (GWW). “We deden onderzoek namens het Transitieteam Circulaire Bouweconomie en keken naar een aantal specifieke productgroepen. Wat opvalt is dat er geen standaardisatie is in het gebruik van bijvoorbeeld biocomposieten en biobased isolatiematerialen, dus vroegen we ons af wat er nodig is om dit verder te brengen.” Van belang is dat er in de hele keten elementen vindbaar zijn die een belemmering kunnen vormen voor het toepassen van deze biobased materialen. Naar die belemmering wordt volgens Schik nog te vaak gekeken en te weinig naar de mogelijkheden voor opschaling.
Samen meters maken
“In de meeste biobased producten zitten elementen die je er misschien niet in zou willen. Daardoor kun je stellen ‘Het is niet goed genoeg’. De vraag is of dat erg is, want je vraagt je niet af of traditionele bouwproducten wel goed genoeg zijn. We zien vooral dat de sector druk doende is met innovatie, in plaats van opschaling. Dat betekent dat iedereen constant aan een motor loopt te sleutelen totdat de prestaties gemaximaliseerd zijn, in plaats van dat we ermee gaan rijden en durven gas te geven. Wellicht moeten we ons minder bezighouden met of een oplossing 100% voldoet aan onze verwachtingen en beslissen om meters te gaan maken. We hoeven niet met het perfecte product aan de slag.”
Hij gaf dan ook aan dat het een kwestie is van willen. Van niet langer wachten, maar ervoor gaan. “We kunnen wel wachten totdat we een perfect biobased product hebben, maar dan zijn we te laat om de opgaves in te vullen. De bouweconomie en de agrarische economie kunnen elkaar enorm gaan versterken. Wie op de Floriade is geweest, ziet dat er een wereld is aan composieten die we kunnen toepassen. We kunnen bijvoorbeeld bermvegetatie toepassen, evenals olifantengras. Nodig is dat we een positief en sterk verhaal verkondigen. Ondanks onzekerheden moeten we aan de slag zijn. We willen voorbij de proeftuinen, dus laten we samen meters gaan maken.”
Na afloop van het inhoudelijke deel van de ochtend bood Giesbers de deelnemers de mogelijkheid om een aantal woningen van PUUR Wonen te bezoeken, een project in samenwerking met Kalliste Woningbouwontwikkeling. Mensen konden vragen stellen en ervaren hoe een huis van hout voelt en ademt. Wil jij ook een event van Duurzaam Gebouwd bezoeken? Neem een kijkje in onze agenda en schrijf je meteen in!
Tekst: Marvin van Kempen