Ketensamenwerking komt in de bouw nauwelijks van de grond, aldus Jack van der Veen. “Is de crisis voorbij? Het is nog nooit zo kritiek geweest als nu.”
Tien jaar lang onderzocht hoogleraar Jack van der Veen (Nyenrode Business Universiteit) samen met promovendus Marcel Noordhuis de ketensamenwerking in de woningbouw en -renovatie. Het duo toonde aan dat een goede ketensamenwerking veel kan opleveren. Waarom gebeurt dat dan zo weinig?
Als econometrist specialiseerde Van der Veen zich onder meer in operations research. Hij bouwde modellen die managers hielpen beslissingen te nemen. Zijn voorliefde voor cijfers zou hem daarbij een handje kunnen helpen. Gaandeweg ontdekte Van der Veen echter waarom die modellen steeds falen: “De bottleneck is de factor mens”.
“De bouw werkt nog te veel op de traditionele manier. Men voelt zich alleen verantwoordelijk voor het eigen werk en denkt steeds: als er iets misgaat, ligt het niet aan mij. Er is misschien wel een wettelijke zorgplicht, maar die wordt gemakkelijk vergeten. Kijk maar naar wat er gebeurde met de garage op Eindhoven Airport.
Iedereen zag dat het misging, maar niemand voelde zich verantwoordelijk om de problemen aan te kaarten. Echt verschrikkelijk, want het was niet de eerste keer. En wat zegt Bouwend Nederland? Dat ze beter willen gaan samenwerken, maar dat vervolgens allerlei andere partijen maatregelen moeten treffen. Ze ontkennen daarmee impliciet dat de bouw zelf verantwoordelijk is, en dat vooral de bouw het anders moet gaan doen.”
Cultuur
“Dat er steeds weer dezelfde fouten worden gemaakt, zit opgesloten in hoe de bouw functioneert. Het is inherent aan de cultuur en werkwijze. Het is steeds weer ‘ieder voor zich’. Het grote geheel wordt in allemaal kleine stukjes gehakt. Vervolgens huren we daar specialisten voor in en denken we dat iedereen zijn werk goed doet. En als dat zo is, doen we het samen ook goed. Dié gedachte is fundamenteel fout.
Op basis van tenders komen nu steeds verschillende partijen en specialismen bij elkaar aan tafel te zitten. Dat zijn allemaal individuen en is geen hecht team. Men vergeet dat de communicatie met elkaar minstens zo belangrijk is. Dan pas krijg je synergie.”
“Verder zitten opdrachtnemers soms met de pest in hun lijf aan die tafel. Misschien overdrijf ik, maar vaak denken ze als winnaar van de tender dat ze te laag hebben ingeschreven. Hadden ze niet meer moeten vragen? Je zou willen dat ze er samen in dat team een prachtig werk van willen maken. Maar de drijfveren en doelen zijn eerder: hoe kan ik hier meerwerk uithalen? Hoe kan ik nog foutjes in het contract ontdekken?”
Eerlijk
“Veel organisaties kennen bovendien een hiërarchische, verticale aansturing. Ook als jij de specialist bent, moet je doen wat je baas zegt. Werknemers binnen een organisatie denken dan bij problemen: oei, hoe vertel ik het mijn baas? En binnen ketens denkt men: wie betaalt, bepaalt. Dat is voor een geslaagde samenwerking echter een dodelijk constellatie.
De opdrachtnemer is ook de specialist die daardoor een informatievoorsprong heeft. Dat ziet de opdrachtgever ook, dus die wil dat allemaal controleren. Speelt de ander het spel wel eerlijk? Dat leidt allemaal tot frictie, conflicten en dat hele leger van bouwadvocaten. Je moet helemaal geen voorsprong willen hebben, maar juist volop transparantie bieden. Ga een gaaf project maken, dan kom je er beide met voorsprong uit.”
Marktvisie
Mede daarom vindt Van der Veen de Marktvisie een ontzettend goed initiatief. “Die sluit precies aan bij wat wij willen. Opdrachtnemers zijn jarenlang gewend geweest om te plooien. Een heel andere werkwijze betekent dat je ook kritisch mag zijn, nee, moet zijn naar je opdrachtgever. We moeten af van de traditionele verhouding opdrachtgever-opdrachtnemer, maar dat maakt iedereen bloednerveus.”
“De bottleneck is toch de factor mens, en dat is mijn ontdekkingstocht geweest. Het belangrijkste voor een omslag is de directie. Maar ja, die werken er vaak al jaren, zodat er relatief weinig kans is voor jonge mensen. De leiding in de bouw is vaak ook niet erg hoog opgeleid. Het zijn bijna allemaal eigenwijze selfmade mannen. Het is erg knap wat ze hebben opgebouwd, maar openstaan voor nieuwe ideeën en werkwijzen komt eerder van jongeren.”
Van der Veen pleit ook voor andere aanbestedingen en contractvormen. Hoe groter de complexiteit, hoe geringer de contracteffectiviteit, aldus Van der Veen. “Als het simpel kan, prima. Maar door de complexiteit van de wereld waarin wij leven, kun je niet alles in een contract zetten en is het opnieuw belangrijk om goede relaties te vormen. Daar zijn we echter niet van, in de bouw. Er werken allemaal techneuten en juristen, en die vinden relaties maar eng. Die zien alles liever dichtgeregeld, maar daarbij is het wantrouwen torenhoog.”
Van der Veen liet het niet bij zijn harde kritiek en ontwierp samen met een werkgroep een contract voor ketensamenwerking (voor woningbouw en renovatie). Daarbij wordt van tevoren vastgesteld wat het gezamenlijke doel is en wat de verschillende belangen zijn. Expliciet wordt ook benoemd dat je de ander helpt bij het verwezenlijken van diens belang. En er is een heldere procedure mocht het onderling misgaan.
Langdurig
Van der Veen pleit tevens voor projectongebonden samenwerkingscontracten. “Elk project wordt nu als een apart project gezien, maar van project naar project leer je zo niets. Langdurige relaties zijn juist een van de voorwaarden van ketensamenwerking. Waarom zou je een andere partij willen neppen, als je weet dat je nog eens vijf projecten samen gaat doen?”
“Begin wel eerst met een strategische langetermijnvisie. Dat kom je echter nauwelijks tegen in de bouw. Iedereen is nu heel erg ad hoc bezig met hoe de markt zich ontwikkelt. De crisis is voorbij, hoor je dan, dus we hoeven niet meer samen te werken. Sorry hoor, de crisis voorbij? Het is nog nooit zo kritiek geweest als nu. Kijk dus verder vooruit.”
“Vervolgens is het zaak om de processen heel erg goed in te richten, met bijvoorbeeld BIM en straks blockchain. Deze enorme innovatieve systemen doen zelf echter niks, daarvoor heb je de mens weer nodig. Niet winst maken moet ten slotte je hoogste doel zijn, maar het maken van mooie producten. Voor een betere ketensamenwerking moet je terug naar je missie. Wat vinden we gaaf, waar zijn we van? Zorg er verder voor dat iedereen zich verantwoordelijk voelt en verstop je niet achter systemen.”
Tekst: Ysbrand Visser
Jack van der Veen is hoogleraar Supply Chain Management op de evofenedex leerstoel aan de Nyenrode Business Universiteit.