Het nieuwe Dierenpark Emmen, dat begin 2016 haar deuren opent voor publiek, heeft een Nederlandse primeur. Er wordt gebouwd met leemsteen, dat sterk is en toch volledig afbreekbaar.

De Drentse bodem zit er vol mee: keileem. De grondsoort wordt al langer gebruikt in de bouw, bijvoorbeeld als stuc. Maar nu worden er stenen van gemaakt die worden gebruikt in een groot project: het nieuwe Dierenpark Emmen, Wildlands Adventure Zoo Emmen, dat door VolkerWessels wordt gebouwd.

Producent Oskam V/F uit Lekkerkerk heeft een nieuwe energiezuinige techniek ontwikkeld waarmee leemstenen worden gemaakt die sterk genoeg zijn om mee te bouwen. In Wildlands staan straks een entreegebouw en twee restaurants waarbij leemstenen zijn gebruikt. De stenen worden deels gestuct met biologische mortel en blijven gedeeltelijk zichtbaar. Projectleider duurzame innovatie en initiator van deze samenwerking, Maarten Epema van draaijer+partners, licht toe: “Wij willen binnen dit project zoveel mogelijk bouwen met lokale, secundaire en biobased grondstoffen. De leemstenen passen perfect in dit plaatje!”

De leemgrond wordt in Emmen op de bouwlocatie opgegraven en ter plekke verwerkt. “Voor Nederland is dit een primeur”, stelt leemspecialist Erik Vermue van Oskam. Het bedrijf produceert de stenen al ruim twintig jaar, onder meer voor finkachels en warmtemuren. Door een nieuwe productietechniek is een leemstenen muur dragend. In het buitenland worden er zelfs gebouwen met een verdieping mee gebouwd maar vanwege strengere Nederlandse normeringen is dat hier nog niet mogelijk.

De productiemethode is een combinatie van low tech en high tech. De leem wordt in een loods gedroogd aan de lucht. Na enkele weken worden de brokken leem in een machine gestopt waarin ze worden kapotgeslagen totdat er een fijn poeder overblijft. Het leempoeder wordt gemengd met zand en kalk om het sterker te maken en wordt vervolgens onder hoge druk samengeperst. “De hydraulische pers drukt aan twee zijden van de steen waardoor deze harder wordt”, licht Vermue toe.

Door de stenen te persen in plaats van te bakken behouden de leemstenen hun vochtregulerende eigenschap die schimmelvorming voorkomt. Daarnaast slaat een leemstenen muur warmte op en geeft deze geleidelijk af waardoor er een prettig binnenklimaat ontstaat.

Van Emmen tot Ethiopië

Hoofdaannemer VolkerWessels heeft vijftigduizend leemstenen besteld voor het nieuwe dierenpark. Dit volume maakte het voor Oskam mogelijk om te investeren in een productielocatie in Emmen. De kleine mobiele fabriek van één machine staat niet ver van de toekomstige Adventure Zoo. “Deze machine is ontwikkeld voor de Afrikaanse markt waar we sinds 2005 projecten begeleiden”, vertelt Vermue. “In onder meer Ethiopië, Mali, Sierra Leone en Tanzania bouwen we scholen en huizen van lokale leem en met lokale mensen.” Een machine past in een vrachtwagen en kan zelfs op een aanhanger achter een jeep worden vervoerd. “En hij werkt ook op een dieselmotor waardoor er werkelijk op de meest afgelegen plekken geproduceerd kan worden.”

Voor Afrikaanse landen is het gunstig om met lokale grondstoffen te werken in plaats van om duurder bouwmateriaal als beton en staal elders vandaan te halen. De methode maakt het bovendien overbodig om bomen – een schaars goed – te kappen als bouwmateriaal of als brandstof voor een bakoven.

Toch vergde bouwen met leem een nieuwe manier van denken omdat het materiaal daar als inferieur wordt gezien, weet Vermue. “Mensen daar associëren leem met armoede. Maar deze machine maakt juist hoogwaardige stenen die heel solide bouwwerken opleveren. Het zijn zeker geen plaggenhutten die daar worden gemaakt.”

Kennis delen

Dierenpark Emmen is kartrekker van het lokale initiatief Duurzame Bouwmaterialen van het Innovatie- en Kennisplatform Drenthe. Daarbij is de afspraak om zo veel mogelijk lokale en secundaire materialen en biomassa te gebruiken, werkgelegenheid te creëren en kennis over duurzame innovaties te delen.

In Emmen deelt Oskam zijn kennis met de lokale aannemer Jan Lubbers die de productie van de stenen op zich heeft genomen. Hij heeft mensen met een achterstand op de arbeidsmarkt uit Emmen in dienst, die anders moeilijk aan een baan zouden komen. Zo betaalt de productie zich ook op het sociale vlak uit.

Boven alles is het gebruik van leemstenen een keuze voor duurzaamheid. Door het persproces kan de grondstoffenkringloop gesloten blijven. Bakken zou de eigenschappen van het materiaal veranderen maar geperste stenen zijn volledig cradle-to-cradle. “Als je een gebouw van leemstenen sloopt en je zou de stenen ter plekke laten liggen dan groeien daar na een paar jaar gewoon weer planten op”, weet Vermue. Een ander voordeel van persen is dat er maar liefst 90 procent minder energie voor nodig is dan voor bakken. Ook is er maar heel beperkt transport nodig omdat de lokale grond bijna ter plaatse wordt omgezet in stenen. 

Projectleider draaijer+partners stuurde samen met VolkerWessels aan op deze duurzame manier van werken en bracht de partijen samen. “Elke partij heeft op zijn manier risico genomen en draagt daarmee bij aan de ontwikkeling van deze businesscase”, vertelt Maarten Epema van draaijer+partners trots. “Dierenpark Emmen als opdrachtgever; VolkerWessels met de koop van een nog onbekend, nieuw product; en Oskam met het op poten zetten van de productielocatie. Samen bewijzen we de meerwaarde van dit product. We zijn ervan overtuigd dat deze leemstenen de Nederlandse markt voor duurzame bouwmaterialen kunnen veroveren.”

Dit artikel is verschenen in Duurzaam Gebouwd Magazine #29. Meer lezen? Kijk dan op DuurzaamGebouwd.nl/Duurzaam-Gebouwd-Magazine.