Klimaatadaptatie gaat de effecten van klimaatverandering tegen. In het tweede deel van een zesdelige artikelreeks komt klimaatadaptatie in het rivierengebied aan bod. Ook is er aandacht voor de bijdrage die klimaatbuffers kunnen leveren aan een klimaatbestendig Nederland.

In het eerste deel kwamen klimaatbuffers aan bod, een 'zachte' vorm van verdediging tegen het water, met aandacht voor toegevoegde kwaliteit en nevengebruik. Deze gebieden houden water vast en geven natuurlijke processen als sedimentatie en erosie de ruimte, om zo de natuurlijke veerkracht van ons land te verhogen. Daarnaast voorkomen klimaatbuffers schade door overstromingen en hebben ze een positief effect op de gezondheid en het woongenot van omwonenden.

De natuurlijke gradiënten binnen rivierdalen kunnen in natuurlijke klimaatbuffers tot volle ontwikkeling komen, met moerassen, stroomdalgraslanden en ooibossen. Naast extra veiligheid bieden de rivieren zodoende geweldige mogelijkheden voor wandelen, fietsen, varen en zwemmen. Daar waar rivieren steden passeren brengen ze koelte en bieden ze ruimte om te ontspannen en genieten. Bovendien bieden ze duurzame grondstoffen voor de bouw.

Programma's
Nederland is de delta van Europa. Natuur en waterveiligheid gaan heel goed samen. De klimaatbuffers langs de rivieren maken deel uit van een Europese aanpak die bij hoogwater aanzienlijke waterstadsverlaging moet realiseren.

'Ruimte voor de Rivier' is een planologische kernbeslissing uit 2007, met als doel het tegengaan van overstromingen van de grote rivieren. Dit programma betekende een breuk met het verleden; het accent is verschoven van dijverbetering naar rivierverruiming. Aanleiding waren de extreem hoge waterstanden van 1993 en 1995 en de dreiging van zeer grote overstromingen.

Maatregelen
Ruimte voor de Rivier omvat veertig soorten maatregelen, waaronder het verleggen van dijken en het vergroten en verdiepen van uiterwaarden. Dit alles heeft als doel om de bergings- en afvoercapaciteit van de rivieren te vergroten en - waar mogelijk - natuur en recreatie meer ruimte te geven. Het programma heeft een budget van 2,3 miljard euro en het werk moet in 2015 afgerond zijn.

Het Deltaprogramma richt zich op veiligheid tegen overstromingen op de lange termijn (tot het jaar 2100), en houdt rekening met verhoogde rivierafvoeren, stijging van de zeespiegel en het IJsselmeer. Uitgangspunt is dat het rivierengebied een aantrekkelijk gebied is en moet blijven. Het programma combineert veiligheid met natuur, waterkwaliteit, scheepvaart en grondstoffenwinning, en vindt plaats in regionale gebiedsontwikkelingsprojecten. In het programma werken het Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen samen met maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven en kennisinstellingen. De definitieve langetermijnstrategie wordt in 2014 bekendgemaakt.

Projecten
De IJssel bij Arnhem krijgt meer ruimte door klimaatbuffer IJsselpoort. Dit begin van de IJssel ligt ingeklemd tussen kades, zomerdijken, wegen, bedrijventerreinen, bruggen en spoorwegen ter hoogte van de stedelijke agglomeratie Arnhem-Westervoort-Velp-Rheden. Samen met bewoners, boeren, gemeente en provincie maakt de Coalitie Natuurlijke Klimaatbuffers van dit gebied een afwisselend rivierenlandschap.

Project-trekker Natuurmonumenten gaat buiten de gebaande paden. Naast de rol van terreinbeheerder stelt ze zich op als ‘groene ontwikkelaar’. IJsselpoort zal niet in één klap worden uitgevoerd; de beschikbare financiële middelen zijn niet toereikend en men heeft gekozen voor een ‘zwaan-kleef-aan’ benadering, waarbij in de loop der tijd initiatieven van verschillende partijen leiden tot een samenhangend en aantrekkelijk gebied.

Op de plekken waar nu nog kades en zomerdijken de rivier begrenzen, komt ruimte voor een riviermoeras. Daar zullen onder andere de bever, otter, kamsalamander en zilverreiger zich thuis voelen. Hierdoor kunnen de Rijn en de IJssel de grote hoeveelheden water beter afvoeren, die de rivieren door de klimaatverandering te verstouwen krijgen.

Nog mooier is om overtollig water, voordat het de rivier bereikt, in de natuur te bergen, zoals in het Weerterbos. Het Weerterbos is een hersteld moerasbos van 800 hectare, onderdeel van het grensoverschrijdende natuurgebied Kempenbroek. Door de aankoop en uitruil van percelen, de aanleg van grote retentiebekkens, het aanpassen van de waterafvoeren en het verhogen van het peil kan dit moerasbos bovenstrooms water bufferen (sponswerking) waardoor steden als Den Bosch, Eindhoven en Weert minder last hebben van pieken in de waterafvoer.

Na de opvang van een piek stroomt het gebied vertraagd leeg, waardoor het water langer beschikbaar en van hogere kwaliteit is, zowel voor het gebied zelf als benedenstrooms. De maatregelen hebben geleid tot een spectaculaire toename van bedreigde flora en fauna, zoals de zwarte ooievaar, diverse vlinders, libellen en amfibieën zoals boomkikkers. Ook zijn edelherten opnieuw geintroduceerd in het gebied. Dit alles heeft geleid tot een sterke toename van de recreatie en een stijgende omzet voor ondernemers die hier op inspelen.

De artikelen in deze zesdelige artikelreeks belichten elk een landschapstype en de mogelijkheden voor klimaatadaptatie.

Hieronder vindt u het vorige artikel in deze reeks:

Klimaatadaptatie deel 1, gepubliceerd op 13 juni 2013

Auteur: Joep van der Veen, architect, stedenbouwkundig ontwerper en onderzoeker bij Bokkers van der Veen Architecten & Planners.

Afbeeldingen:

Overzichtskaart IJsselpoort bij Arnhem (kaart: Natuurmonumenten)
Klimaatbuffer Weerterbos (foto: Koen Middeljans)